یک قرن سینمای مصر از عصر طلایی تا زمان حال هالیوود روی نیل/ در سینمای مصر چه می‌گذرد؟

سلام سینما- مصر در شمال شرقی قاره آفریقا با تاریخ، فرهنگ و هنری غنی یکی از مهم‌ترین کشورها در جهان عرب به‌حساب می‌آید. دانشگاه الازهر مهم‌ترین مرکز مذهبی جهان اسلام در این کشور قرار دارد. در زمینه‌های علم و ادبیات نیز چیزی کم ندارد. احمد حسن زویل برنده جایزه نوبل شیمی و نجیب محفوظ برنده نوبل ادبیات است. هرچه از افتخارات این کشور عرب‌زبان بگوییم کم گفتیم.

سخن بسیار است و مجال اندک. نمی‌توانیم در این نوشته به تمام جنبه‌های اشاره شده بپردازیم، مگر یک موضوع که آن هم هنر است آن هم از نوع هفتم.

بله درست متوجه شدید. شاید به ذهن کم‌تر کسی خطور کند که مصر دارای صنعت سینمای قابل‌توجهی باشد. باور کنید یا نه این کشور در این زمینه نیز پیش‌گام است، در حدی که بدان لقب هالیوود روی نیل و یا هالیوود شرق داده‌اند.

سینمای مصر در اوایل قرن بیستم به‌قدری حائز اهمیت شد که بر کشورهای آفریقایی و عربی تأثیر بسزایی گذاشت.

تمام کشورهای پیشرو در صنعت فیلم و سینما دوران مختلفی را پشت سر گذاشته‌اند. هالیوود که بزرگ‌ترین کمپانی‌ها و بهترین ستاره‌های این صنعت را داراست، از این قضیه مستثنی نیست. آمریکا با فیلم‌های کلاسیک و به‌یادماندنی (روشنایی‌های شهر) «City Lights» (1931)، (ده فرمان) «The Ten Commanments» (1935)، (بربادرفته) «Gone with the Wind» (1939)، (شاهین مالت) «The Maltese Falcon» (1941) و (همشهری کین) «Citizen Kane» (1941) تا اوایل دهه 60 میلادی دوران طلایی خود در سینما را تجربه کرد.

این عصر موفقیت خود را مدیون بازیگران بزرگی چون همفری بوگارت، کری گرنت، گریس کلی و ریتا هیورث بود.

متأسفانه، عصر طلایی هالیوود، همانند هر چیز دیگری در این کره خاکی تاریخ انقضا داشت. با حضور پررنگ‌تر تلویزیون، بالارفتن سن بازیگران و یا از دنیا رفتنشان و همچنین مشکلات فراوان استودیوهای بزرگی چون MGM، پارامونت، برادران وارنر و فاکس دفتر این دوران نیز بسته شد.

کشور مصر هم تجربه مشابهی داشت و همانند هالیوود دوران اوج و شکوه را در صنعت سینما به شیوه‌های مختلف تجربه کرد.

فیلم‌های ساخته شده در این زمان به‌قدری خوب بودند که از لحاظ ساختار و بازیگران دائماً با هالیوود مقایسه می‌شدند.

مقدمه‌چینی بس است. باید با چشم خود این عظمت را ببینید تا باور کنید. در ادامه به طور خلاصه به یک قرن سینمای کشور مصر از دوران طلایی تا عصر امروزی خواهیم پرداخت.

تولد سینما در مصر

کشور مصر یکی از کهنه‌کاران در صنعت سینمای جهان است. سینمای مصری در سال 1896 با نمایش فیلم کوتاهی توسط برادران لومیر در اسکندریه متولد شد. از آن زمان تاکنون بیش از 4000 اثر در این کشور تولید شده است.

با وجود فیلم‌های صامت در اوایل 1897، به عقیده برخی آغاز این صنعت در مصر به 1907 و ساخت اولین مستندهای کوتاه بازمی‌گردد. اما بسیاری باور دارند که سینما در سال 1927 و با نمایش نخستین فیلم (لیلا) «Laila» شکفته شد. عزیزا امیر، بازیگر افسانه‌ای مصری، ملقب به مادرخوانده سینما، کارگردانی، تهیه‌کنندگی و نوشتن فیلم‌نامه این کار را برعهده داشت.

عزیزا امیر بر بسیاری از زنان مصر مانند باهیجا حافظ و فاطما رشدی تأثیر عمده گذاشت و آن‌ها را به فیلم‌سازی و حتی بنیان‌گذاری کمپانی‌های خود دعوت کرد.

بسیاری از مردم از نقش مهم زنان در رشد صنعت فیلم کشور مصر ناآگاه‌اند. این زنان به معنای واقعی در حرفه خود پیش‌گام بوده‌اند.

در اوایل قرن بیستم کشور مصر در حال استقلال‌طلبی از بریتانیا بود. این امر در زمینه سیاسی و فرهنگی به ملی‌گرایی منجر شد. نخستین فیلم‌های صامت زیرنویس فرانسوی داشتند، اما در سال 1912 یک سالن نمایش معروف، فیلم‌ها را با زیرنویس عربی پخش می‌کرد. به تدریج مردم اسکندریه خواستار پخش تمام آثار با زیرنویس زبان مادری‌شان شدند.

تأسیس کمپانی (هنرهای نمایشی و فیلم مصر) در سال 1925 نخستین اقدام مهم در صنعت سینمای این کشور بود. در سال 1935 این کمپانی به (استدیو مصر) تغییر نام داد و همانند استدیوهای هالیوودی فعالیت می‌کرد. سالن‌های سینما به تدریج در مصر شکوفا شدند و تا سال 1926 بیش از 85 سینمای فعال در سطح این کشور قرار داشتند.

آغاز عصر طلایی

در سال 1931 با ورود آثار مصوت، عصر طلایی سینمای مصر آغاز شد و تا دهه 60 میلادی ادامه پیدا کرد. در سال 1933 نخستین فیلم موزیکال به نام (رز سفید) «The White Rose» به کارگردانی محمد کریم و با حضور خواننده محبوب مصری، عبدل وهاب تولید شد. ژانر موزیکال در دهه 30 و 40 میلادی در کشور مصر بسیار پرطرف‌دار بود.

در عصر طلایی صدها فیلم در ژانرهای مختلف ساخته شد و بسیاری از این‌ها را به آثاری کلاسیک بدل کرد. (اراده) «The Will» به کارگردانی کمال سلیم و با بازی فاطما رشدی، نخستین فیلمی است که در زاغه‌های پایتخت فیلم‌برداری شده و به عقیده بسیاری از جمله جشنواره بین‌المللی فیلم قاهره، بهترین فیلم مصری در طول تاریخ سینمای این کشور است.

اگر بخواهیم در مورد سایر آثار شناخته شده این دوران صحبت کنیم باید به «Cairo Station» (1958) و «El Haram» (1965) نیز اشاره کنیم.

(ایستگاه قاهره) توسط یوسف شاهین، کارگردان مطرح مصری ساخته شده و (حرام) که در زبان انگلیسی به (گناه) نیز معروف است، با حضور فتان حمامه، پرافتخارترین بازیگر در خاورمیانه، ملقب به ستاره قرن، بسیار پرفروش شد. وی در سال 1955 همسر عمر شریف، یکی دیگر از بازیگران مطرح مصر، بود و شراکت این دو چه روی صحنه و چه خارج از آن برای دهه‌ها به طول انجامید.

سیاست و سینما

نمی‌شود در مورد سینمای مصر صحبت کرد و تأثیر سیاست بر آن را نادیده گرفت. با انقلاب 1952 و برکناری شاه فاروق و روی کار آمدن جمال عبدالناصر به عنوان رئیس جمهور، این صنعت تغییر عظیمی را شاهد بود.

جمال عبدالناصر طرف‌دار پروپاقرص سینما بود و می‌دانست چگونه باسیاست فیلم‌ها را به نفع خود تمام کند. او این صنعت را ملی کرد. به دلیل تأمین بودجه آثار سینمایی به‌وسیله حکومت، بسیاری از فیلم‌ها در دوران ریاست‌جمهوری این فرد ساخته شدند.

در سال 2010 هنگامی که رئیس جمهور تونس زین‌العابدین بن علی از کشورش گریخت، نخستین جرقه بهار عربی زده شد. برکناری او از حکومت تنها مورد در منطقه نبود و با ایجاد جنبش‌های سیاسی در جنوب غربی آسیا و شمال آفریقا انقلاب شکل گرفت.

تأثیر چنین واقعه بزرگی بر سینما نیز پوشیده نیست. اگر بگوییم که بهار عربی مهم‌ترین واقعه در تاریخ سینمای مدرن جهان عرب است، اغراق نکرده‌ایم.

در سال 2011 موجی از فیلم‌های داستانی و غیر داستانی به سرعت ساخته شدند و تاثیر و محبوبیت انقلاب در میان مردم را به نمایش گذاشتند.

در کشور مصر مثال چنین فیلم‌هایی بسیار است. مستندهای (18 روز و خوب، بد و سیاستمدار) «18 Days and the Good, the Bad and the Politician»، (تحریر: میدان آزادی) «Tahrir: Liberation Square» نمونه‌ای از چنین آثاری‌اند.

افت کیفیت و اوج دوباره سینما

مصر به‌عنوان سومین کشور تولیدکننده فیلم در جهان شناخته شد. اگرچه در دهه 70 میلادی، پس از غیرملی شدن این صنعت و با ساخت فیلم‌های ارزان برای سوددهی بیشتر، کمیت و کیفیت آثار سینمایی نیز کاهش پیدا کرد.

تا دهه 90 خبری از رشد و شکوفایی نبود. تا این که سینما بار دیگر کیفیت از دست رفته خود را باز پس گرفت و در سطح جهانی شناخته شد.

امروزه فیلم‌های مصری فروش قابل‌توجهی در گیشه دارند. در سال 2019 فیلم «The Blue Elephant 2» (فیلم آبی 2) توانست 6.570.362 دلار بفروشد.

متأسفانه، چنین فیلم‌هایی با کمبود بودجه مواجه هستند. مؤسسات سینمایی مستقل کمی وجود دارند که بتوانند آثار خود را در جشنواره‌های کشوری و یا بین‌المللی معرفی کنند.

جوایز و افتخارات سینمایی

تأثیر یوسف شاهین، کارگردان شناخته‌شده و برجسته مصری در سینمای عصر مدرن قابل‌چشم‌پوشی نیست. نخست فیلم او «Father Amine» (1950) و آخرین اثر او «Chaos, This Is» (2007) بود. فیلم‌های او جوایز بسیاری را در جشنواره‌های معتبر از جمله کن به دست آورده‌اند. فیلم (ایستگاه قطار) (1958) نخستین فیلم مصری بود که به نمایندگی از این کشور به آکادمی اسکار معرفی شد.

سال‌های 1985 تا 2004 دوران طلایی یوسف شاهین به حساب می‌آید. در طول این 20 سال 10 فیلم از کشور مصر در کن به نمایش درآمد و از بین این فیلم‌ها 7 اثر ساخته یوسف شاهین بود. آثاری چون (بدرود بناپارت) «Adieu Bonaparte»، (سرنوشت) «Destiny»، (دیگری) «The Other» و (اسکندریه...نیویورک) «Alexandria…New York».

عمر شریف یکی دیگر از افتخارات این کشور تاریخی است. او برای بازی در فیلم‌های «Lawrence of Arabia» (لورنس عربستان) (1962) و همچنین «Dr. Zhivago» (دکتر ژیواگو) (1966) برنده جایزه گلدن‌گلوب شده است.

سال 1946 فیلم (دنیا) «Donya» به کارگردانی محمد کریم نخستین اثر از کشور مصر بود که توانست در جشنواره بین‌المللی فیلم کن به نمایش دربیاید.

در همین سال یوسف وهابی، فیلم‌ساز دیگری از مصر به‌عنوان یکی از اعضای هیئت داوران در این جشنواره انتخاب شد.

مستند (آستانه رؤیاها) «The Brink of Dreams» به کارگردانی ندا ریاض و آیمن الامیر در بخش هفته منتقدان جشنواره کن 2024 به نمایش درآمد و توانست جایزه چشم طلایی را از آن خود کند.

در سال 2021 «Feathers» (پرها) ساخته عمر الزهیری توانست در هفته منتقدان جایزه بزرگ نسپرسو جشنواره کن را با خود به خانه برد.

سال 2012 فیلم (زمستان نارضایتی) «Winter of Discontent» اثر ابراهیم البطوط در بخش رقابت اصلی این جشنواره حاضر بود. این فیلم همچنین در هشتادوششمین دوره مراسم اسکار در بخش بهترین فیلم خارجی زبان به نمایندگی از مصر به آکادمی معرفی شده بود.

کشور مصر پس از یک دهه غیبت توانست در جشنواره ونیز 2024 برای فیلم (در جست‌وجوی پناهگاه برای آقای رمبو) «Seeking Haven for Mr. Rambo» نخستین اثر خالد منصور، در بخش افق‌ها‌ی جانبی نامزد شود.

تلویزیون در مصر

مصر علاوه بر سینما در تلویزیون نیز حرف زیادی برای گفتن دارد. پیشرفته‌ترین و بزرگ‌ترین صنعت سریال‌سازی اعراب متعلق به این کشور بود و تا زمان واردشدن سوریه و لبنان به عرصه رقابت در این زمینه، به سلطه خود ادامه داد.

کشور مصر بیشترین تحولات تلویزیونی در منطقه را آغاز کرد، ارزش تولید را بالا برد، سبک‌های قدیمی را کنار زد و ستاره‌های سینما را به‌تدریج به سمت خود کشاند.

یکی از معروف‌ترین سریال‌های ساخته شده در چند سال اخیر (حشاشین) می‌باشد. این سریال با پرداختن به زندگی حسن صباح و همچنین با حاشیه‌ها و جنجال‌هایی که آفرید در ایران نیز بسیار پرطرف‌دار شد و نه‌تنها در کشور ما بلکه در سراسر جهان با واکنش‌های متفاوتی روبه‌رو شده است.

کلام آخر

کشور مصر از زیبایی‌های فراوانی برخوردار است و با وجود مواجه با مشکلات و موانع فراوان اثر این زیبایی نه‌تنها کم‌تر نشده؛ بلکه به آن افزوده شده است.

همان‌طور که شاهد بودید سینما و تلویزیون مصر نیز جز کمالات این کشور تاریخی است. درست است که عصر طلایی سینمای کلاسیک آن سال‌ها پیش به پایان رسیده، اما این بدان معنا نیست که عصر طلایی و رنسانس دوران مدرن را شاهد نباشیم.

کشورهای عرب‌زبان با محدودیت‌هایی در داستان‌سرایی مواجه هستند، اما این محدودیت‌ها، چه سیاسی، چه اجتماعی و چه مالی هیچ‌کدام مانعی برای صنعت سینما نبوده؛ بلکه برعکس از آن به‌عنوان اهرمی برای خلاقیت و اوج‌گرفتن استفاده شده است. نویسندگان و فیلم‌سازان از هر شرایطی هرچند دشوار برای روایت قصه خود بهره برده‌اند و خواهند برد.