اختصاصی سلام سینما - خشونت به طور عام موضوعی است که از دیرباز تا الان بوده؛ مسئله‌ای که قربانیان زیادی داشته، چه در میان زنان و چه در میان مردان. در این میان خشونت علیه زنان به‌عنوان خشونتی مبتنی بر جنسیت یکی از رایج‌ترین‌ها در جهان است که منجر به آسیب‌های روحی، جسمی، جنسی و فیزیکی می‌شود.

خشونت علیه زنان طیف‌های گسترده‌ای را در برمی‌گیرد؛ مانند خشونت‌ خانگی، زن کشی، خشونت جنسی، کودک‌همسری، قاچاق انسان، ختنه زنان و خشونت‌های آنلاین؛ بنابراین بازنمایی و به‌تصویرکشیدن این آزار‌ها و خشونت‌ها مهم است. در این یادداشت سری زده‌ایم به سینمای ایران و به سراغ معرفی مهم‌ترین فیلم‌هایی رفته‌ایم که موضوع و دغدغه اصلی آن‌ها خشونت علیه زنان است.

فکر می‌کنید هنر هفتم تا چه میزان توانسته است صدای زنان قربانی باشد؟

خشونت علیه زنان؛ ۱۶ فیلمی که باید دید

۱- فیلم قرمز؛ «هستی» قربانی خشونت خانگی (۱۳۷۷)

فیلم «قرمز» به کارگردانی فریدون جیرانی به موضوع خشونت خانگی روانی و جسمی می‌پردازد. «قرمز» از زنی می‌گوید که قربانی مردی شکاک و گرفتار بیماری پارانوئید است. هستی مشرقی با بازی هدیه تهرانی تلاش می‌کند با او مدارا کند اما نتیجه نمی‌گیرد و به دنبال جدایی است اما آزار‌ها بیشتر می‌شود. آسیب‌های روانی همسر او با بازی محمدرضا فروتن کار را به جنون و خون می‌رساند.

محمدرضا فروتن و هدیه تهرانی در هفدهمین دوره جشنواره فجر برای بازی در این فیلم برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد و زن شدند. جیرانی در چند فیلم دیگرش مانند «خفه‌گی»، «آب‌وآتش» و «شام آخر» به موضوع خشونت علیه زنان و مسائل و مشکلات آنان پرداخته است.

*****

۲- فیلم دو زن؛ «فرشته» قربانی خشونت خانگی و آزار جنسی (۱۳۷۷)

فیلم «دو زن» داستان دو دوست و هم‌دانشگاهی به نام فرشته و رویا است. در این میان فرشته زندگی‌اش را به جامعه مردسالار و مردان می‌بازد. او ابتدا به دلیل آزار‌های فردی به نام حسن نجفی مجبور به ترک دانشگاهش و بازگشت به شهرش می‌شود. اما این آزارها تمامی ندارد. بعداً با مردی به نام احمد ازدواج می‌کند و این آسیب‌ها از خیابان به خانه می‌رسند و می‌شوند خشونت خانگی.

«دو زن» روایت قربانی شدن زندگی فرشته است. بازی نیکی کریمی در نقش فرشته در هفدهمین جشنواره فیلم فجر تحسین شد. فیلم «دو زن» را تهمینه میلانی کارگردانی کرده است. فیلمسازی که ردپای دغدغه زنان را در سایر آثارش نیز می‌بینیم. میلانی برای فیلم «دو زن» برنده جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره فجر شد.

*****

‌۳- فیلم عروس آتش؛ «احلام» قربانی رسوماتی علیه زنان (۱۳۷۸)

ازدواج اجباری و نقد آن ایده اصلی فیلم «عروس آتش» است، ازدواجی که از دل سنت‌های طایفه‌ای برآمده. «عروس آتش» زندگی احلام را روایت می‌کند. دختری که دانشجوی پزشکی است و طبق سنت طایفه‌شان باید با پسر عموی خود ازدواج کند. دختری که دل در گرو استاد دانشگاه خود دارد.

احلام با بازی غزل صارمی در ابتدا سعی می‌کند تا عشیره خود را نسبت به قدیمی بودن سنت‌ها و عدم لزوم اجرای آن‌ها آگاه کند اما نمی‌شود که نمی‌شود. در نهایت با اجبار زیاد تن به ازدواجی می‌دهد که حجله‌اش قتلگاه عروس و داماد می‌شود، درست زمانی که اهالی طایفه در حال رقص‌ و پایکوبی از این وصلت هستند.  

«عروس آتش» تمرکز خود را روی روایت سنت‌های غلطی گذاشته است که مرد و زن را باهم می‌بلعد. سنت‌هایی که گاهی از دل آن‌ها تعصب‌های افراطی بیرون می‌زند و زنان به عنوان مایملک مردان جمعیت زیادی از قربانیان را تشکیل می‌دهند. زنده‌یاد خسرو سینایی «عروس آتش» را کارگردانی کرده است. فیلمی که فیلمنامه آن را سینایی با همراهی حمید فرخ‌نژاد نوشتند.

*****

۴- فیلم سگ‌کشی؛ «گلرخ» قربانی خشونت جنسی (۱۳۷۸)

گلرخ کمالی پس از قهر خود به خانه بازمی‌گردد. او متوجه می‌شود که شوهرش ورشکسته شده است و قرار است به زندان برود. کمالی تمام تلاشش را می‌کند تا رضایت شاکیان همسرش را جلب کند. او در این مسیر آزارها و خشونت‌های مختلفی را تحمل می‌کند؛ از خشونت‌های جسمی تا خشونت‌های جنسی و درنهایت تحقیر از سمت همسرش.

فیلم «سگ‌کشی» تریلری جنایی به کارگردانی بهرام بیضایی است. فیلمی که در زمان اکرانش جزو پرفروش‌ترین‌ها بود و بعداً نیز به حافظه سینمایی مخاطبان سال‌های بعد راه پیدا کرد. گلرخ کمالی با بازی مژده شمسایی علاوه بر دریافت دیپلم افتخار جشنواره فجر، تبدیل به یکی از ماندگارترین کاراکترهای سینما ایران شد.

*****

۵- فیلم عصر جمعه؛ «سوگند» قربانی خشونت جنسی (۱۳۸۴)

«عصر جمعه» داستان زندگی زنی است که در کودکی قربانی تجاوز توسط محارم خود شده. سوگند با بازی رویا نونهالی زمانی از سمت عموی خود مورد تجاوز قرار می‌گیرد. پدر سوگند به دلایلی او را از خانه بیرون کرده و او مجبور به مسافرت به تهران می‌شود. سوگند در تهران به زندان می‌افتد و آنجاست که می‌فهمد باردار است، نطفه‌ای ناخواسته حاصل تجاوز.

«عصر جمعه» روایت زندگی کنونی سوگند همراه با پسرش است که بزرگ شده و از چیزی خبر ندارد. اما حضور دوباره خواهر سوگند همه اتفاقات را جور دیگری رقم می‌زند. مونا زندی این فیلم را سال ۱۳۸۴ ساخت. فیلمی که برنده سیمرغ بهترین فیلم اول جشنواره فجر شد اما به دلیل سوژه خود به صندوق عدم اکرانی‌ها پیوست. در نهایت این فیلم سال ۱۳۹۹ در شبکه نمایش خانگی پخش شد.

زندی در فیلم دیگرش «بنفشه آفریقایی» به سراغ سوژه‌ای ملتهب و روایت زنانه‌ای دیگر رفته است.

*****

۶- فیلم گیس‌بریده؛ «مریم» قربانی خشونت خانگی (۱۳۸۵)

«گیس‌بریده» از آن فیلم‌هایی است که نه‌تنها کاراکتر خود را زجر می‌دهد بلکه این زجر و درد را به مخاطب نیز منتقل می‌کند، با اتفاقات درون فیلم، با دیالوگ‌هایی که ردوبدل می‌شود و با صحنه‌هایی که همچون داژوویی دردناک است برای برخی از زنان.

این فیلم داستان مریم، دختر نوجوانی است که شک پدرش چون ویروسی به جان زندگی او افتاده است. شک و استبدادی که مریم را به عصیان علیه پدرش می‌کشاند. داستان «گیس‌بریده» تا همین‌جا برای صفحه حوادث مقوله‌ای تکراری است؛ ترکیبی از آبرو، حرف مردم، تعصب پدر و سنت‌هایی که فاجعه می‌آفرینند. هرچند این فیلم پایانی بهتر از دنیای واقعی دارد.

«گیس‌بریده» فیلمی است که کمتر به آن پرداخت شده است، درامی به کارگردانی جمشید حیدری که نقطه قوت کارنامه اوست البته به آن نقد وارد است چراکه ایده فیلم درست پرداخت نشده و اصلا همین‌ نقطه‌ضعف آن است، جایی که فیلم به شعار می‌رسد. گلشیفته فراهانی در این فیلم نقش مریم، کاراکتر قربانی، را با بازی می‌کند. آخرین کاری که از جمشید حیدری در سینما اکران شده است فیلم سینمایی «کیش‌ومات» در سال ۱۳۸۷ بود.

*****

۷- فیلم خانه پدری؛ زن کشی (۱۳۸۹)

قتل ناموسی، این موضوع فیلم «خانه پدری» است، فیلمی با سوژه‌ای تکان‌دهنده که شروعی نفس‌گیر دارد. دختری به نام ملوک به دست پدر و برادرش کشته می‌شود و در زیرزمین همان خانه پدری او را دفن می‌کنند. این فیلم سرگذشت این خانواده را طی شش دهه روایت می‌کند.

سرنوشت فیلم «خانه پدری» به کارگردانی کیانوش عیاری مانند کاراکتر اصلی آن نفسش بریده شد. این فیلم سال ۱۳۸۹ ساخته شد. باوجود تحسین منتقدان تا سال ۱۳۹۳ مجوز اکران نگرفت، یک روز روی پرده بود و پس از آن پایین آمد تا سال ۱۳۹۸. سال ۱۳۹۸ در یک مسیر اکران و توقیف قرار گرفت. سرانجام اکران رسمی و بدون سد توقیف آن از ۲۲ آبان ۱۳۹۸ ازسرگرفته شد.

فیلمی مانند «شنای پروانه» نیز به موضوع غیرت، آبرو و قتل ناموسی پرداخته است.

*****

۸- فیلم من مادر هستم؛ «آوا» قربانی خشونت جنسی (۱۳۸۹)

روایت یک تجاوز؛ داستان «من مادر هستم» را پیش می‌برد. آوا ۱۹ سال دارد. او توسط دوست خانوادگی‌شان، سعید، مورد تجاوز قرار می‌گیرد. انتقام می‌گیرد و سعید را می‌کشد. مادر آوا قتل را گردن می‌گیرد اما آوا پس از مدتی می‌فهمد حامله است و به قتل اعتراف می‌کند.

«من مادر هستم» فیلمی است به کارگردانی فریدون جیرانی که از پرفروش‌های زمان خود بود. اما این فیلم با مخالفت انصار حزب‌الله مواجه شد. تجمعات و بیانیه‌ها کار را به جایی رساند که جیرانی پذیرفت بدون لغو اکران، اصلاحاتی را در فیلمش انجام دهد. باران کوثری در این فیلم کاراکتر آوا را بازی می‌کند و قربانی است.

*****

۹- فیلم هیس! دخترها فریاد نمی‌زنند؛ «شیرین» قربانی خشونت جنسی (۱۳۹۱)

«هیس! دخترها فریاد نمی‌زنند» روایت یک زخم عمیق است؛ تجاوزی در سنین کودکی. تجاوزی که آثارش قربانی را ول نمی‌کند. شیرین کودک هشت‌ساله‌ای است که مورد تجاوز قرار می‌گیرد، اما هیچ‌کس او را نمی‌شنود. حالا بزرگ شده و در آستانه عروسی است اما خاطره هولناک آن حادثه و اتفاقات بعدش رهایش نکرده و در شب عروسی خود مرتکب قتل می‌شود.

«هیس! دختران فریاد نمی‌زنند» ترکیب تجاوز، آبرو و سکوت است. فیلمی که پوران درخشنده آن را کارگردانی کرده، کارگردانی که دغدغه‌های اجتماعی‌اش در سایر آثار او نیز نمایان است. طناز طباطبایی با بازی در نقش شیرین توانست گام بلندی در حرفه خود بردارد.

«علف‌زار» یکی دیگر از فیلم‌هایی است که به مثلث تجاوز، سکوت و آبرو پرداخته است با این تفاوت که سوژه‌های «علف‌زار» زنان بزرگسال هستند.

*****

۱۰- فیلم خانه دختر؛ «سمیرا» قربانی خشونت جنسی (۱۳۹۳)

«خانه دختر» یکی از فیلم‌های پرسروصدای و حاشیه‌دار دهه ۹۰ بود. فیلم در جشنواره فجر به نمایش درآمد اما بعد از آن با حذف چند سکانس و سانسور مجوز اکران یافت. اکرانی که به دلیل سانسورهای زیاد مخاطب را دچار سردرگمی می‌کرد. «خانه دختر» را شهرام شاه‌حسینی کارگردانی کرده است و می‌توان گفت مهم‌ترین کار اوست.

«خانه دختر» درباره دختری به اسم سمیرا است. کاراکتری که در آستانه عروسی قرار دارد. او زمانی که با درخواست مادر نامزدش برای رفتن نزد دکتر زنان جهت معاینه روبه‌رو می‌شود، خودکشی می‌کند. راز پشت این مرگ بخش دردناک ماجرا است. رازی که میان سانسورهای متعدد فیلم پرپر شد.

رعنا آزادی‌ور در این فیلم کاراکتر سمیرا و قربانی اصلی خشونت خانگی را بازی می‌کند.

*****

۱۱- فیلم لانتوری؛ «مریم» قربانی اسیدپاشی (۱۳۹۴)

اسیدپاشی؛ این سرنوشت جنونی است که پاشا نام آن را عشق گذاشته است. پاشا یکی از اعضای خلافکار گروه ۴ نفره‌ای ملقب به لانتوری است. پاشا عاشق مریم کنش‌گر اجتماعی می‌شود. اما این عشق یک‌طرفه است و تنها در ذهن پاشا وجود دارد. دلدادگی کوری که سرانجامش اسیدپاشی است.

«لانتوری» سومین فیلم رضا درمیشیان در مقام کارگردان است. فیلمی که گوشه‌ای از آزار زنان را نشان می‌دهد؛ ناامنی. مریم پالیزبان در این فیلم نقش کنش‌گر اجتماعی را بازی کرده و نوید محمدزاده پاشای «لانتوری» است. «لانتوری» سعی کرده است با نگاهی آسیب‌شناسانه به مسئله اسیدپاشی بپردازد.

*****

۱۲- فیلم فروشنده؛ «رعنا» قربانی خشونت جنسی (۱۳۹۴)

خواسته یا ناخواسته، عمد یا غیرعمد، به‌اشتباه یا درست، تجاوزی در این فیلم اتفاق می‌افتد که شاید موضوع اصلی نحوه واکنش‌ آدم‌ها به آن است. داستان «فروشنده» از رعنا و عماد شروع می‌شود، زن‌ و شوهری جوان که به دنبال اجاره کردن خانه هستند. رعنا با بازی ترانه علیدوستی در این فیلم قربانی تجاوز می‌شود. اتفاقی که تمام زندگی این زوج را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد.

«فروشنده» فیلمی اجتماعی است به کارگردانی اصغر فرهادی که خشونت در آن عریان نیست و بیشتر به تأثیرات آن می‌پردازد. فرهادی برای این فیلم برنده اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان و جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره کن شد. شهاب حسینی نیز برای بازی در نقش عماد جایزه بهترین بازیگر مرد جشنواره کن را دریافت کرد.

*****

۱۳- فیلم رگ خواب؛ «مینا» قربانی خشونت خانگی (۱۳۹۴)

بی‌پناهی، شیفتگی، وابستگی و فروپاشی یک زن؛ این موضوع اصلی «رگ خواب» است که فیلم را تا آنجا جلو می‌برد که به خشونت خانگی و حتی به آسیب‌زدن به خود می‌رسد. «رگ خواب» به کاراکتر مینا می‌پردازد. زنی که تازه طلاق‌گرفته و به دنبال کار و جایی برای زندگی است. در این مسیر با کامران آشنا می‌شود.

کامران فردی است که آغازگر عشق دوباره در وجود مینا است، او را دلبسته و عاشق خود می‌کند، مردی که پایان رابطه را نیز رقم می‌زند و برای راندن مینا از خود دست به خشونت و آسیب‌های فیزیکی و روانی او می‌زند. لیلا حاتمی مینای «رگ خواب» است. بازیگری که به دلیل هنرنمایی‌اش در این فیلم برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن جشنواره فجر شد.

حمید نعمت‌الله کارگردان فیلم «رگ خواب» است. فیلمسازی که در فیلم توقیف‌شده «قاتل و وحشی» نیز به موضوع و مسائل زنان می‌پردازد.

*****

۱۴- فیلم ملی و راه‌های نرفته‌اش؛ «ملیحه» قربانی خشونت خانگی (۱۳۹۵)

شک، تردید و بددلی؛ این‌ها عواملی است که در «ملی و راه‌های نرفته‌اش» منجر به بروز خشونت خانگی عریان در فیلم می‌شود. در فیلم‌های تهمینه میلانی عوامل روان‌شناختی به‌عنوان عوامل زمینه‌ای برای بروز خشونت خانگی معرفی می‌شوند. این آخرین فیلم تهمینه میلانی تا این لحظه است.  

این فیلم درباره دختری به نام ملیحه است. دختری جوان و کم‌تجربه که برای فرار از دست اجبار و تعصب خانواده و از طرفی به‌دست‌آوردن استقلال با سیامک ازدواج می‌کند. ازدواجی که مصداق از چاله به چاه درآمدن است. پیوندی که از عشق به آسیب جسمی می‌رسد و طعم نهایی آن خون است. ماهور الوند در کنار قربانیان کم‌رنگ و پنهان فیلم، اصلی‌ترین قربانی فیلم «ملی و راه‌های نرفته‌اش» است.

میلانی را فیلمسازی با نگاهی فمینیستی می‌دانند که دلیل خشونت علیه زنان را جامعه مردسالار و قدرت مردان در سایه آن می‌پندارد.

*****

۱۵- فیلم جاده قدیم؛ «مینو» قربانی خشونت جنسی (۱۳۹۶)

فیلم «جاده قدیم» از تجاوز می‌گوید. این فیلم درباره کاراکتری به اسم مینو است که در شب سال نو دچار این حادثه دلخراش می‌شود. مینو زنی ۴۵ساله، رئیس بانک، موفق و از طبقه مرفه جامعه است. فیلم از نگاه زنانه روایت می‌شود و قصدش نمایش تأثیرات روانی تجاوز است.

مهتاب کرامتی کاراکتر مینو و قربانی داستان را بازی می‌کند. «جاده قدیم» را منیژه حکمت ساخته است. حکمت در دو فیلم پیشین خود «سه زن» و «زندان زنان» نیز به مسائل زنان پرداخته است. در میان این سه‌گانه زنانه، «زندان زنان» معروف‌تر بوده و نگاهی پیشروتر نسبت به زمان خود دارد.

«مستانه» فیلمی با بازی سحر دولتشاهی در نقش کاراکتری که قربانی تجاوز است، نمونه‌ای دیگر از این فیلم‌ها است. با این تفاوت که صراحت لهجه و نمایش خشونت در «مستانه» بیشتر از «جاده قدیم» است. محمدحسین فرح‌بخش فیلم «مستانه» را کارگردانی کرده است.

*****

۱۶- فیلم علف‌زار؛ «زنانی» قربانی خشونت جنسی (۱۴۰۰)

خلاصه فیلم «علف‌زار» به این صورت است: «علفزار درباره بازپرسی است که در آستانه انتقالی خود درگیر پرونده‌ای جنجالی می‌شود.». هرچند خرده داستان‌های دیگری نیز در فیلم نمایش داده می‌شود اما بیراه نیست اگر بگویم چکیده فیلم «علف‌زار» در دوکلمه خلاصه می‌شود؛ تجاوز و آبرو.

این درام دادگاهی بر اساس پرونده‌ای واقعی ساخته شده است، موضوعی که درد داستان را دوچندان می‌کند. کارگردان آن می‌گوید که تمام اتفاقات داستان واقعی است و حاصل ترکیب ۱۵ پرونده قضایی با هم است. داستان این فیلم درباره مهمانی خانوادگی است که قربانی شهوت عده‌ای می‌شود؛ روایتی تلخ از تجاوز گروهی مردان به زنان. داستان ملتهبی که به دلیل مصلحت و آبرو قرار است مخفی بماند.

ماجرای «علف‌زار» بر اساس حادثه سال ۱۳۹۰ ساخته شده است؛ تجاوز ۱۴ مرد به ۶ زن در یکی از باغ‌های خمینی‌شهر. این اولین فیلم بلند کاظم دانشی است. سارا بهرامی، ستاره پسیانی و ترلان پروانه از جمله بازیگران فیلم هستند که در نقش زنان قربانی بازی می‌کنند.

*****

این یادداشت مربوط به معرفی فیلم‌های سینمای با موضوع خشونت علیه زنان و بزه‌دیدگی آنان است، اما فیلم‌های دیگری نیز در سینمای ایران هستند که موضوع اصلی داستان چیز دیگری است اما در خلال آن به نمایش و بازنمایی خشونت علیه زنان نیز پرداخته‌اند؛ فیلم‌هایی همچون «پریناز»، «مغزهای کوچک زنگ‌زده»، «هفت و نیم»، «رخ دیوانه»، «رنگ شب» و... .