سجاد طاهری: صدا بخشی از هویت هنری بازیگر است
آنچه در ادامه می‌خوانید، گفت‌وگو با سجاد طاهری، مدیر مرکز وکولوژی ایران را مطالعه می‌کنید که وجه‌تمایز استفاده از صدا در سینما و تئاتر، تمرینات لازم برای فعالیت حرفه‌ای و نکات دیگری پیرامون «صدا» را شرح داده است.
- از نظر شما، چه تفاوت‌هایی بین استفاده از صدا در سینما و تئاتر وجود دارد و چگونه بازیگران می‌توانند این تفاوت‌ها را مدیریت کنند؟
تفاوت اصلی استفاده از صدا در سینما و تئاتر، میزان انرژی صوتی، وضوح بیان، کنترل شدت و رنگ صدایی است که در این دو گروه مورد استفاده قرار می‌گیرد. صدای بازیگر تئاتر باید بتواند فضای سالن را پر کند بدون استفاده از میکروفون، نفرات حاضر در ردیف‌های آخر صدای بازیگر را بشنود. وضوح و حس هم باید به شکل درستی وجود داشته باشد اما در سینما، صدابرداری انجام می‌شود نیازی به قدرت فیزیکی بالا نیست بلکه تمرکز روی جزئیات ریزآوایی، تنفس‌ها و لرزش‌های احساسی صدا است. مدیریت این تفاوت‌ها به دو مهارت اصلی نیاز دارد. یکی اینکه فرد باید خودآگاهی صوتی داشته باشد یعنی باید بر اساس فضا میزان رزونانس، تنفس و انرژی صدای خود را تنظیم کند. دوم اینکه آموزش تطبیقی صدا داشته باشد. یعنی تمرین‌هایی که بازیگران داده می‌شود تا بتوانند برای هر مدیوم در صدای خود برای تئاتر، دوبله، نمایش رادیویی یا هر چیزی بازآرایی داشته باشد. اینجا است که تمرینات صوتی بسیار مهم می‌شوند. صدای بازیگر یک ابزار برای انتقال احساس است و تنها در زمانی که از فضای اجرا درک درستی داشته باشد این ابزار درست عمل می‌کند.
- با توجه به تجربه شما، شایع‌ترین آسیب‌های صوتی در میان بازیگران تئاتر و سینما چیست و چه عواملی به بروز آن‌ها کمک می‌کند؟
آسیب‌های صوتی در بازیگرهای تئاتر بسیار عجیب و وحشتناک است. در خواننده‌ها چون به شکل مستمر با مربی صداسازی در ارتباط است، این آسیب‌ها سریعتر شناسایی می‌شوند اما از آنجایی که در تواتر با به‌کار گیری توان فیزیکی بالا و آگاهی در مورد مسائل بهداشت صوتی در حوزه تئاتر و سینما به اندازه موسیقی بالا نیست،آسیب‌های صوتی معمولا سنگین است. عواملی مثل استفاده مفرط و نادرست در اجراهای پی‌درپی تئاتر بدون وارم آپ و کول دَون و همچنین نبود آموزش صحیح و لازم در تکنیک‌های صداسازی و تنفس باعث بروز اختلالات هستند. حتی شرایط محیطی نامناسب مثل سرما، خشکی هوا و آلودگی‌های تنفسی دلیل بروز آسیب هستند. محدوده تئاتر شهر آلودگی هوا بسیار زیاد است و هنرمندان بسیاری در آن منطقه تردد دارند. به مورد دیگه‌ای هم می‌توانم اشاره کنم که آن فشار روانی و اضطراب صحنه یا لوکیشن تصویربراری است که ممکن است باعث انقباضات عضلات گردن و حنجره شود. البته فشار صوتی در بازیگران سینما کمتر است. متاسفانه برخی مراجعین حوزه بازیگری تصور می‌کردند به دلیل پایین بودن فشار صوتی، نیازی به تمرین یا پیشگیری از آسیب نداشته‌اند.
- چگونه تکنیک‌های صداسازی می‌توانند به بازیگران در انتقال بهتر احساسات و شخصیت‌پردازی کمک کنند؟
تکنیک‌های صداسازی در حقیقت ستون فقرات بیان احساسی و شخصیت‌پردازی بازیگر هستند. صدای بازیگر فقط وسیله‌ای برای ساختن لایه‌های شخصیتی و بازتاب دقیق و ظریف کارکتر است. با استفاده از صداسازی حرفه‌ای، بازیگر می‌تواند رنگ صدای خودش را تغییر دهد تا یک شخصیت خشک و خشن یا آرام و معصوم را بازی کند. دامنه داینامیکی صدایش را هم می‌تواند تنظیم کند تا اوج و فرودهای عاطفی نقش را بتواند دقیق منتقل کند. به عنوان سومین مورد می‌توان گفت بازیگر با تکنیک‌های صداسازی می‌تواند کنترل رزونانس داشته باشد. مثلاً صدای بم بینی‌دار، جلو یا عقب یا بسته باشد که وابسته به کارکتر است. همچنین الگوهای تنفسی و کنترل آوایی که در خدمت شخصیت پردازی است نیز می‌تواند در انتقال بهتر احساسات و شخصیت‌پردازی نقش مهمی داشته باشد. با صداسازی، بازیگر می‌تواند روح را در نقشی که بازی می‌کند بدمد.
- آیا تمرینات خاصی برای بازیگرانی که نقش‌های پرتنش یا با دیالوگ‌های سنگین دارند توصیه می‌کنید؟
بله. چنین نقش‌هایی که صحنه‌های احساسی که گاهی با فریاد همراه هستند، فشار بسیاری را به عضلات گردن و تارهای صوتی وارد می‌کنند. برای مدیریت این فشار که منجر به خستگی صدا یا گرفتگی حنجره می‌شود، بازیگر باید تمرینات خاص و هدفمندی داشته باشد. مثل وارم‌آپ یا همان گرم کردن که قبل از شروع فعالیت هنری خود مثل روی صحنه یا مقابل دوربین رفتن آن را انجام می‌دهد. تمرینات SOVT، استفاده از وکووینگ و همچنین تمرینات کششی گردن و زبان که می‌تواند صدا را آماده کند. تمرینات تنفسی و تمرینات ریکاوری باید جدی گرفته شود. چون بعد از اجرا تمریناتی برای آرام کردن عضلات وجود دارد و لازم است. دستگاهی مثل وکوتنس این کار را انجام می‌دهد که برای رهایی عضلات گردن از آن استفاده می‌شود.
- آیا می‌توانید نمونه‌ای از همکاری موفق با یک بازیگر یا گروه نمایشی را که به بهبود کیفیت صدای آن‌ها منجر شده است، به اشتراک بگذارید؟
ما با بازیگرانی مثل رویا نونهالی، ژاله صامتی و دیگر عزیزان همکاری کرده‌ایم. مرکز وکولوژی ایران با تئاتر عاشقانه‌ها اثر شهرام گیل‌آبادی همکاری کرده است که در آن حمیدرضا ترکاشوند و امیرعظیمی به عنوان خواننده-بازیگر حضور داشتند.
- چه توصیه‌هایی برای بازیگرانی دارید که در محیط‌های پر سر و صدا حرفه یا شغل دیگری دارند؟
بازیگرانی که در کنار هنر بازیگری فعالیت دیگری دارند، مثل دانشگاه یا فعالیت‌های صنعتی و ساختمانی، بیشتر از دیگران در معرض آسیب هستند. آن‌ها معمولاً بدون وقفه با صدای بلند صحبت می‌کنند و متوجه نمی‌شوند چه فشار مضاعفی را به خود وارد می‌کنند. من به این هنرمندان توصیه می‌کنم با رفتن به سمت یادگیری، بتوانند تنش عضلات مربوط به صدا را در طول روز رصد بکنند. این نیمی از مسیر پیشگیری است و نیمه دیگر آن تمرین است. استفاده از رزونانس طبیعی صدا را باید جدی گرفت. استراحت صوتی نیز بسیار اهمیت دارد به طوری که هر یک ساعت پنج دقیقه سکوت کامل داشته باشند. به میزان کافی آب مصرف کنند تا رطوبت‌دهی به تارهای صوتی انجام شود.
- نقش تغذیه و سبک زندگی در حفظ سلامت صدا برای بازیگران چیست و چه تغییراتی را پیشنهاد می‌کنید؟
نمی‌توان در شرایط امروز نقش محوری سبک زندگی و رژیم غذایی در سلامت صدا را نادیده گرفت. صدای یک بازیگر محصول وضعیت عمومی او است و اگر بدن در تعادل نباشد، صدا هم کیفیت خود را از دست می‌دهد. وقتی ما از تغذیه صحبت می‌کنیم یعنی مصرف آب باید کافی باشد، نوشیدنی‌های محرک مثل نوشابه، قهوه و هر غذایی که باعث ریفلاکس معده می‌شود دوری کنند. مصرف غذاهای تند را به حداقل برسانند و خوراکی‌های خنک کننده و ضدالتهاب مهم است. مثل آووکادو، دمنوش بابونه و عسل طبیعی. سبک زندگی سالم یعنی خواب مناسب و کافی. یعنی مدیریت استرس و اضطراب چرا که باعث تنش عضلات گردن می‌شود. یوگا و مدیتیشن همیشه گزینه مناسبی است که نباید ساده از کنار آن عبور کرد. نکته آخر هم موردی است که همه می‌دانند! اجتناب از مصرف الکل و دخانیات. اگر بازیگران سینما و تئاتر بتوانند بدن خود را در حالت ضد التهاب، پر آب و ریلکس نگه دارد، صدایی رسا و پایدار برای نقش آفرینی دارد.
- با توجه به استرس‌های روانی در حرفهٔ بازیگری، چگونه می‌توان از تأثیرات منفی آن بر صدا جلوگیری کرد؟
در این حرفه و خیلی مشاغل دیگر، استرس بخشی از زندگی روزمره است. به شکل تخصصی برای بازیگری، از زمان تست، تمرین تا شب اجرا برای خیلی‌ها استرس وجود دارد. استرس‌های روانی روی صدای بازیگر بیش از آنچه تصور می‌شود تاثیر دارد. دلیل خطرناک بودن استرس این است که بدن را در شرایط حمله یا فرار قرار می‌دهد که در این حالت عضلات گردن و حنجره منقبض شده، تنفس سطحی می‌شود در نهایت به یک صدای خشدار و ناپایدار می‌رسیم. برای جلوگیری از چنین حادثه‌ای باید نسبت به بدن و صدا آگاهی پیدا کرد. یادگرفتن این مورد که استرس در کجای بدن جمع می‌شود. شونه‌ها، فک و حنجره. باید یاد گرفت که چطور با تمرین‌هایی نظیر ریپ رول می‌توانیم این‌ها را آزاد بکنیم. ماساژ حنجره نیز یکی از راه‌کارهای عملی و تاثیرگذار است که ما این روش را در خدمات مرکز وکولوژی ایران داریم. انجام حرکات آزادسازی شانه و قفسه سینه و همین طور استراحت‌های صوتی در روزهای پراسترس. باید بدانیم صدا فقط از حنجره خارج نمی‌شود و بازتابی از بدن، ذهن و روان ما است.
- آیا استفاده از دستگاه «وکووینگ» می‌تواند به بازیگران در بهبود و حفظ کیفیت صدای خود کمک کند؟ اگر بله، چگونه؟
بله. وکووینگ با حذف فشار اضافی به حنجره ، بهینه کردن مصرف هوای لازم برای تولید صوت و فعال کردن رزوناتورهای لازم می‌تواند کیفیت صدا را در طولانی و کوتاه مدت حفظ کند.
- چه تفاوت‌هایی بین آموزش صداسازی برای خوانندگان و بازیگران وجود دارد و چگونه می‌توان این آموزش‌ها را برای بازیگران شخصی‌سازی کرد؟
در واقع تفاوت در هدف، ساختار استفاده از صدا و نوع بار احساسی و بیانی است. تفاوت‌های کلیدی یکی در دامنه صوتی و ملودی است. خواننده نیازمند وسعت دامنه صوتی، پرش‌های نت، تحریر و کنترل در اجرای ملودیک است اما بازیگر بیشتر به بیان گفتاری، انعطاف آوایی، تنوع لحن و انتقال احساسات در دیالوگ نیاز دارد. تفاوت بعدی ثبات در اجرا است. معمولاً خواننده با یک قطعه موسیقی برای اجرا مواجه است اما بازیگر باید در هر برداشت، همان حس، همان، آوا و تنفس را تکرار کند. کات‌های پرتکرار به بازیگر اجازه نمی‌دهد وارد فضای متفاوتی شود و باید همان فضا را حفظ کند که از سختی‌های کار بازیگری است. رزونانس و بیان احساسی برای خواننده زیبایی صدا و اجرای تمیز تکنیک در اولویت است ولی برای بازیگر طبیعی بودن و انعکاس شخصیت و همچنین صداقت بیانی بسیار مهم‌است. برای شخصی‌سازی در درجه اول باید ارزیابی نقش و مدیوم انجام شود. بازیگر در تئاتر به قدرت پروژکشن بیشتری نیاز دارد تا بازیگر سینما پس تکنیک‌ها با توجه به مدیوم تغییر می‌کند. استرس صوتی هر فرد با دیگری متفاوت است که این مورد یکی از پارامترهای مهم در شخصی‌سازی آموزش است. آنالیز این ویژگی‌ها برای طراحی تمرین مهم است تا نقاط ضعف پوشش پیدا کنند. تمرینات مبتنی بر شخصیت نقش نیز وجود دارد. مثلاً شخصیت عصبی باید تمرین‌هایی برای استقامت تارهای صوتی داشته باشد. ابزارهایی نظیر وکووینگ و وکوتنس که در مرکز وکولوژی ایران تهیه و عرضه می‌شود، به بازیگران کمک شایانی می‌کنند. صداسازی نبای تنها نقش را بازی کند بلکه باید آن را زندگی کند.
- در مواجهه با بازیگرانی که دچار مشکلات صوتی مزمن هستند، چه رویکردی را برای درمان و بهبود پیشنهاد می‌کنید؟
خش صدا، گرفتگی یا ناپایداری آوا بیشترین مشکلات صوتی هستند. رویکرد من همیشه 3 عنصر دارد. اول ارزیابی دقیق ریشه‌ها. بدون شناخت علت نمی‌توان فقط روی علائم کار کنیم. گاهی مشکل فیزیکی است، گاهی روانی و شاید تکنیکی! آنالیز آکوستیک و تصویربرداری از حنجره در این مرحله ابزارهای ارزیابی هستند. دوم طراحی درمانی اختصاصی است. هیچ دو بازیگری شبیه هم نیستند. گاهی درمان نیازمند چند متخصص است. مثلاً پزشک گوش و حلق و بینی در کنار روانشانس و متخصص دستگاه گوارش روی یک نفر درمان را شروع می‌کنند. سومین مرحله پیشگیری از بازگشت مشکل است. هدف فقط بازسازی صدای بازیگر نیست! از آن مهم‌تر این است که آسیب دوباره برنگردد که لازم است سبک زدگی صوتی هنرمند تغییر کند.
- آیا برنامه‌های آموزشی یا کارگاه‌هایی برای بازیگران در مرکز وکولوژی ایران برگزار می‌شود؟ اگر بله، چه موضوعاتی را پوشش می‌دهند؟
ما سال‌ها است در ایران وکولوژی به شکل تخصصی روی آموزش، درمان حرفه‌ای صدا در هنرمندان به ویژه هنرپیشه‌ها و خواننده‌ها فعالیت می‌کنیم و در همین راستا در تلاشیم کارگاه‌های آموزشی و انتقال تجربه را برگزار کنیم. موارد مثل پیشگیری از آسیب به صدا، کنترل استرس در شرایط خاص و عناوین دیگری را در لیست خود قرار دادیم.
- مرکز شما چه نقشی در ارتقاء آگاهی بازیگران و خواننده‌ها نسبت به اهمیت سلامت صدا دارد؟
ارائه اطلاعات علمی، به‌روز و دقیق را یکی از رسالت‌های خودمان می‌دانیم. صدای سالم یکی از ارکان مهم برای فعالیت در این عرصه‌ها است. چه روی صحنه، چه مقابل دوربین یا پشت میکروفون. برگزاری سمینارها و وبینارهای تخصصی بین رشته‌ای برای این عزیزان و انتشار محتوای آموزشی هدفمند در شبکه‌های اجتماعی را در راس برنامه‌های خود قرارد دادیم چرا که متاسفانه اخبار و اطلاعات غلط در حوزه صدا بسیار زیاد شده و ممکن است هنرمندان کم‌تجربه تحت تاثیر این اطلاعات غلط دچار آسیب شوند. ما در پشت صحنه پروژه‌های هنری حضور داریم و به شکل عملی در کنار هنرمندان هستیم. از پیش تولید تا اجرا سلامت صدا را تضمین می‌کنیم.
- در پایان، چه پیامی برای بازیگران جوانی دارید که می‌خواهند از همان ابتدای مسیر حرفه‌ای خود به سلامت صدای خود توجه ویژه‌ای داشته باشند؟
باز هم اشاره می‌کنم که صدا فقط یک ابزار نیست بلکه بخشی از هویت هنری است. مراقبت از صدا توسط یک بازیگر جوان مثل مراقبت یک ورزشکار از بدنش است. وقتی آگاهانه با صدای خود رفتار کنید، سال‌ها بدون فرسودگی روی صحنه خواهید بود. به مراجعین جوان همیشه گوشزد کرده‌ایم که منتظر آسیب نباشید تا به درمان بپردازید! پیشگیری انتخاب بهتری است و باید به آن توجه داشت. اگر امروز از صدایشان محافظت کنند، فردا صدای بازیگر از او روی صحنه تئاتر یا کنسرت محافظت خواهد کرد.