سینما و جاهلیت

سینما و دین دو قطب هم جهت اما مخالف یک دیگر هستند که با توسل به پیشرفت تکنولوژی هرکدام به طریقی برای پیشبرد خواستگاه خود تلاش می کنند . سینما از بدو تولد ابزار جدیدی برای اندیشه زیستن (چرایی و چگونگی) به جهان ارائه داد و دین با توجه به عمر تاریخی پشت سرگذاشته تلاش کرد تا شکلی فراتر از سینما را به عنوان چارچوب زندگی و لذت از آن ارائه کند . به نظر من دین بزرگترین نقطه ضعف بیانی را در ارائه چرایی زیستن آدمی دارد و سینما بزرگترین نقطه ضعف را در شکل نقد بیانات دینی ؛ این دو نقطه ضعف همزمان می توانند انسان را به خواستگاه علمی – اعتقادی یک زندگی هدفمند نزدیک کنند . در ادامه این یادداشت سعی دارم تا با مثال های سینمایی شکل ارائه و نقد دین در آنها را بررسی کنم .

تردید

سینمایی تردید ساخته جان پاتریک شنلی با بازی زیبای فلیپ سیمور هافمن و مریل استریپ اثری است به واقع انسانی که چنین پیامی را به همراه دارد : انسان همواره از اختیارات و قدرت خود در زمینه های مختلف دینی تنها به سود خویش گام بر می دارد . مونولوگ ابتدایی هافمن در کلیسا به عنوان یک کشیش که می گوید : شک می تواند به اندازه ایمان قدرتمند باشد . یک جمله تعلیق آمیز و در عین حال چندسویه است . به لحاظ سینمایی خطابه کشیش در ابتدای این فیلم باعث می شود تا مخاطب داستان را با ظرافت بیشتری دنبال کند و به همه زیرلایه های سینمایی آن پی ببرد و از نظر نقد دینی – مذهبی روان آدمی را در ارائه پایبندی احساساتش نسبت به یک هدف و یا الگوی خاصی برتر می شمرد . در واقع این اثر بیش از آنکه شخصیت تولید کند با بهره گیری از الگوهای مذهبی موجود انسانی متمدن (شکاک) را والاتر از یک انسان مومن برشمرده است . چنین رویکردی از سوی سینمای دنیای غرب همواره دغدغه مولفان بوده است اما پرسش اساسی چنین مطرح می شود که آیا این اثر سینمایی با نقد وارد کرده بر شخصیت هایی که از دین و قدرت حاصله از آن سو استفاده می کنند در راستای آنان قرار نگرفته است ؟

مهره هفتم

مهره هفتم ساخته اینگمار برگمن واکاوی خواستگاه انسان در روان و تن است . آنچه دغدغه برگمن در همه آثار او است شکل اندوهبار درد و لبخند طبق فواصل معین شده آن از سوی زندگی است . در واقع اینگمار برگمن که به تنهایی فیلسوف سینمای جهان است درد را از پنجره سینما به سمت دین و مذهب نمایان می کند . مهره هفتم جاه طلبانه ترین اثر وی در این خواستگاه به شمار می رود و با بی بیانی در نقد دین و کاربرد آن در زندگی انسان (مخاطب) را به شک دعوت می کند . این اثر به لحاظ خیالی و داستانی اثری شاهکار است چرا که مستند نگاری و استفاده از مابه ازاهای بیرونی برای تداعی زندگی بشر در آن نسبت به دیگر آثار ساخته شده در این حوزه به مراتب کمتر است . با این تفاسیر جای این پرسش از برگمن برای مهره هفتم خالی است که : مخاطب بیش از آنکه به حقیقت دین در جامعه تردید کند آیا به حقیقت دین در چارچوب سینمایی اثر شک نمی ورزد ؟ 

جن گیر

جن گیر ویلیام فریدکین با بازی ماکس فون سیدو یک اثر استنادی – ابتکاری است که توهم و واقعیت را با استفاده از تصورات واهی عامه جامعه مخلوط کرده و چیزی به عنوان جنگ میان دین و ارواح خبیثه راه انداخته است . اگرچه چنین زیرمتنی را در سینمایی کنستانتین نیز می بینیم اما همواره جن گیر به عنوان یک اثر کالت در این حوزه شناخته می شود . نفوذ جن (یک روح خبیث) در روان دختری که به تازگی وارد دوران بلوغ شده است تا انتخاب کشیک برای مبارزه با این نفوذی مرموز هردو کاکرد سینمایی دارند و ارزش نقد و یا تایید چارچوب دینی را ندارند چرا که یک عامل روانی ، جسم را هر اندازه کنترل کند ویژگی های انسان را بیش از موجودیت فعلی وی ارتقاء و یا کاهش نمی بخشد بلکه تنها می تواند اختلال ایجاد کند که در بدترین شرایط به تشنج و بیهوشی ختم خواهد شد . اما فریدکین با مهارت بالا در کارگردانی و به باور رساندن شکل سینمایی آن نه تنها به جذابیت جزئیات دینی دامن زده است بلکه جایگاه مسیحیت و حواشی آن را در سینما به تثبیت رساند . پرسش بر سر چنین آثاری این گونه مطرح می شود که : آیا انتخاب چنین موضوعاتی به تقویت ایمانی تردیدکنندگان نمی انجامد ؟

مواجهه با مرگ

سینما با همه تلاش هایی که کرده و خواهد کرد همچنان راهی برای آسودگی و صمیمیت انسان در مواجهه با مرگ ارائه نکرده است و حتی «مهره هفتم» مرگ را همواره موجودی فریبنده تلقی کرده که انسان را از هدف والای خویش دور کرده و می ترساند . چارچوب ساده همه ادیان الهی مرگ را آرام آرام بر انسان می شناسانند . این ویژگی منحصر به فرد دین باعث می شود تا مولف برای افزایش این پالایش روانی سینما را مرجع مطرح دین و نقد دینی قرار دهد . در این راه است که جهالت یک مولف از خصوصیت یک دین و یا مذهب مورد بحث می تواند ضربه ای به اخلاق و الگوهای رفتاری وی در جامعه وارد سازد . برگمن تنها مولفی است که بدون مطرح کردن مسائل از آنها صحبت به عمل می آورد و آنان را از زیر تیغ تند انتقاد عبور می دهد و تا به امروز به شخصه اثری به قدرتمندی مهره هفتم با همه پرسش های بی پاسخ مانده در این حوزه ندیده ام .

نویسنده : علی رفیعی وردنجانی