اختصاصی سلام سینما- دهه ۹۰ روزگار پستی‌ها و بلندی‌ها بود. گاه تا نزدیکی آرزوهایمان می‌رفتیم و شادمان می‌شدیم، گاه تنها استیصال و درماندگی ماحصل دقایق عمرمان بود. لحظه‌هایی که سرشار از آرزوهای ملی بود، شادی‌ها و غم‌های دسته‌جمعی و دست‌هایی که به سمت آسمان بلند می‌شد. حال این دهه به آخر عمر خود رسیده است و منتظر است تا با صور دهه جدید به خواب برود.

می‌خواهیم این دهه را مرور کنیم، اما تنها سینمایش را و اتفاقاتی که این سینما را شکل دادند، زخمی‌اش کردند و به بلوغش رساندند. سینمایی که حالا انگار بر لبه پرتگاه ایستاده اما منتظر است تا کسی ندای هل من ناصر ینصرنی او را بشنود و نجاتش دهد.

در این یادداشت به سراغ بررسی کارنامه سینمایی این دهه رفته‌ایم. اما این کارنامه تنها مختص اهالی سینما نیست بلکه نمایش سلیقه و نیاز مخاطبان و سمت‌وسوی سینمای ایران نیز هست.

۵ اتفاق مهم سینمای ایران در دهه ۹۰

۱- آه از آن رفتگان بی‌برگشت

شاید دقیق‌ترین معنای گذر زمان، بزرگ‌شدن و ترسیدن را بشود از تعداد رفتگان حس کرد. آن‌ها که بخشی از خاطرات ما هستند؛ گاه از دور و گاه از نزدیک. این دهه دست‌های سینما را خالی کرد، از دانش و آدم‌هایی که شبیه به ستون‌های سینمایی بودند.

سال ۱۳۹۵ عباس کیارستمی، یکی از برترین فیلمسازان ایرانی، بر اثر بیماری درگذشت. این عکاس و کارگردان ایرانی خالق آثاری چون خانه دوست کجاست، طعم گیلاس و باد ما را خواهد برد است. فیلمساز صاحب سبکی که برای فیلم طعم گیلاس برنده نخل طلای کن شد و در طول دوران کاری خود جوایز متعددی دریافت کرد. کارگردانی که آبروی سینمای ایران لقب گرفته بود.

سال ۱۳۹۵ چند ماه بعد از فوت عباس کیارستمی، سینما بار دیگر رخت سیاه به تن کرد. این بار بابت فوت بنیان‌گذار جشن حافظ؛ علی معلم. این نویسنده و منتقد سینما در سال ۱۳۷۱ مجله دنیای تصویر را تأسیس کرد. چند سال بعد و با دیدن پتانسیل سینمای ایران به فکر برگزاری جشنی مستقل و غیردولتی افتاد. ایده‌ای که منتج به ایجاد جشن حافظ گردید. بعد از فوت او این جشن توسط خانواده‌اش برگزار می‌شود، اما رونقش به نام علی معلم گره‌خورده است.

سال ۱۳۹۱ پدر سینما و تئاتر ایران درگذشت. معلمی که هنرمندان و بازیگران بسیاری را تربیت کرد و خود شاگرد ادوارد مارکس استاد معروف آلمانی بود؛ حمید سمندریان. این کارگردان که شاگرد تئاتر مدرن اروپا بود، با وجود کارنامه درخشانش بر صحنه تئاتر در سینما اما شکست خورد. یک فیلم سینمایی به نام تمام وسوسه‌های زمین ساخت، استقبالی از آن نشد و این اولین و آخرین کار سینمایی او بود. هما روستا، بازیگر معروف سینما، تئاتر و تلویزیون همسر حمید سمندریان بود که تراژدی سینمایی دهه نود با فوت او در سال ۱۳۹۴ پررنگ‌تر شد.

عزت‌الله انتظامی، داوود رشیدی، جمشید مشایخی و محمدعلی کشاورز هنرمندانی که جزوی از گروه معروف به پنج‌تن سینمای ایران هستند در دهه ۹۰ از میان ما رفتند تا سینما هرچه بیشتر خالی از نام‌های بزرگ شود. ناصر ملک‌مطیعی نیز یکی دیگر از هنرمندان نام‌آشنای سینمای قبل از انقلاب بود که سال ۱۳۹۷ درگذشت. بازیگری که بعد از انقلاب اجازه فعالیت نداشت و نقش نگار تنها فیلم او در این ایام است.

این لیست انبوهی از نام‌هایی است که اسمشان تداعی‌کننده خاطرات ما است، گاه خاطرات کودکی‌مان با نام آن‌ها گره‌خورده هنرمندانی چون کامبوزیا پرتوی، بازیگرانی مانند سیروس گرجستانی که یادآور شادترین لحظات دسته‌جمعی‌مان هستند، یا آنها که همچون داریوش اسد‌زاده تجسم صلابت بودند، زنانی چون شهلا ریاحی که پیشرو بودند و اولین کارگردان زن یا جوان‌ترهایی مانند عارف لرستانی و علی انصاریان که بازی‌ها و لبخندهای آنها در ذهنمان نقش بسته و بی‌شمار اسامی سینمایی دیگری که بیماری، حادثه، جبر روزگار و کرونا آنها را از سینما گرفت ...

۲- کن، اسکار و سزاری که نیامد!

گذر زمان گاهی عیارها را عیان‌تر می‌کند. زمانی قصد ضرب و شتم کیارستمی را به‌خاطر جایزه کن و حواشی آن (روبوسی با کاترین دنو) داشتند. حالا از آن لحظه‌ها تنها جایزه نخل طلای جشنواره کن است که یادآوری‌اش برای سینما مهم است. سینمایی که در دهه ۹۰ جشنواره‌های مختلفی را پشت سر گذراند و جوایز مختلفی را درو کرد، جوایزی از بهترین بازیگر مرد جشنواره کن تا دریافت دومین جایزه اسکار.

اگر از آن دسته باشید که سال ۱۳۹۰ را شروع دهه ۹۰ می‌دانید، حتماً یادتان می‌آید که آن سال لابه‌لای تمام سختی‌ها یک حرف مشترک داشتیم، آن‌هم گرفتن اولین اسکار سینمای ایران توسط اصغر فرهادی برای فیلم جدایی نادر از سیمین بود؛ با این پیام احساسی کارگردان هنگام دریافت جایزه: سلام به مردم خوب سرزمینم.

اگر هم از آن دسته آدم‌هایی هستید که شروع دهه را از ۱۳۹۱ می‌دانید که بازهم باید گفت این دهه، هم‌ سال‌هایی برای اصغر فرهادی بود و هم نه. فرهادی سال ۱۳۹۵ برای فیلم فروشنده برنده جایزه اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان شد. اسکاری که سایه سیاست روی آن سنگینی می‌کند. ترامپ ورود اتباع ایران به همراه چند کشور دیگر به آمریکا را ممنوع کرد. ترانه علیدوستی بازیگر فیلم فروشنده درپی این اقدام، نوشت به نشانه اعتراض به اسکار ۲۰۱۷ نخواهم رفت. چندی بعد اصغر فرهادی نیز برای دریافت جایزه اسکار خود دو نماینده و چهره سرشناس ایرانی را فرستاد؛ انوشه انصاری و فیروز نادری. فروشنده در جشنواره کن نیز خوش درخشید و با دو جایزه مهم جشنواره کن را ترک کرد؛ جایزه بهترین فیلمنامه برای اصغر فرهادی و بهترین بازیگر مرد برای شهاب حسینی.

سیاست در ایران با همه ابعاد وجودمان گره‌خورده است. حالا آدم‌ها را با بیان دیدگاهشان و از دوربین سیاست می‌سنجند. نیمه دوم دهه ۹۰ آغازی بود بر چالش‌های اصغر فرهادی، سیاست همچون پیچکی دور این کارگردان و دیدگاه‌هایش را گرفت؛ درست مثل قهرمان قصه‌هایش. این فیلمساز برای درام قهرمان برنده جایزه بزرگ هیئت داوران کن شد، جایزه‌ای که شروع‌کننده حواشی بود که هنوز نیز ادامه دارد. فیلم قهرمان از طرف ایران برای رقابت در اسکار معرفی شد اما در نهایت به جمع پنج فیلم نهایی نرسید.

جعفر پناهی دیگر کارگردان ایرانی که دیدگاه‌های سیاسی او بیش از فیلم‌هایش مایه شهرت او شده است. فیلمسازی که در سال ۱۳۹۷ توانست برنده جایزه بهترین فیلمنامه کن برای فیلم «۳ رخ» شود.

دهه را در حالی به پایان می‌رسانیم که فیلم «متری شیش و نیم» به کارگردانی سعید روستایی، نامش در میان نامزد‌های جایزه بهترین فیلم خارجی سزار فرانسه بود. این فیلم با آثار معروف دیگری چون «پدر» ساخته فلوریان زلر و «ماشینم را بران» به کارگردانی ریوسوکی هاماگوچی به رقابت پرداخت. درنهایت جایزه به فیلم «آنت» ساخته لئوس کاراکس رسید. جایزه سزار به اسکار فرانسوی معروف است.

۳- کرونا، اکران مجازی، بلیت ۴۵ هزارتومانی و دستمزدهای میلیاردی

ریشه‌های این سینما نیاز به تقویت دارد تا نخشکد و چراغش همچنان روشن بماند. اما کرونا اولین ضربه بر پیکره این سینمای نحیف را زد. بعد از جشنواره سی و هشتم بود که فیلم‌ها شوق اکران داشتند اما آوار کرونا بر سر آنها ریخت. آواری که بعد از دو سال هنوز ردپایش نمایان است. شکست در اکران، انتشار نسخه قاچاق و انبوه فیلم‌هایی که اکران نشدند و در صف طویل اکران قرار دارند از عوارض بیماری کرونا هستند.

اکران مجازی و سینما ماشین راه‌حل‌هایی جایگزین بود برای حل مشکلات اکران فیلم‌ها، راه‌حل‌هایی که نتوانست بازهم سینما را نجات دهد و سرپا کند. فیلم خروج اولین فیلمی بود که به‌صورت سینما ماشین اکران شد اما این اتفاق گویا تنها در ابتدا برای مردم نو و اشتیاق‌برانگیز بود. این اتفاقات منجر به خالی شدن سینما‌ها، تغییر کاربری برخی از آنها یا پیشنهاد‌های عجیبی برای جذب مخاطب چون اکران با قلیان شد.

لابه‌لای این آوار و بحران هرسال بلیت سینما متناسب با تورم افزایش قیمت دارد. قیمتی که حالا با شروع سال ۱۴۰۱ زمزمه‌‌های بلیت ۴۵ هزارتومانی به گوش می‌رسد. عددی که به‌وضوح بیانگر ضربه نهایی به سینما است، چراکه میان مشکلات اقتصادی کمرشکن درکنار فیلم‌هایی  سطح پایین سینما، دغدغه و فکر سینما رفتن هم در ذهن مردم کم‌رنگ و کم‌رنگ‌تر می‌شود. میانگین قیمت بلیت در سال ۱۳۹۱، ۵۰۰۰ تومان بوده است و در سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۲۲۰۰۰ تومان است. بنابر اعلام سازمان سینمایی میانگین قیمت بلیت سینما در سال ۱۴۰۱ نزدیک به ۳۵ هزار تومان است. این رقم برای سینماهای مدرن به ۴۵ هزار تومان می‌رسد، بلیت سینماهای با درجه ممتاز ۳۵ هزار تومان است و مردم برای رفتن به سینماهای درجه یک و دو باید ۲۵ هزار تومان پرداخت کنند.

بااین‌وجود و درحالی‌که سؤال مهم این است که آیا این تولیدات انبوه سینمایی در این وضعیت برگشت سرمایه‌ای دارند یا نه تناقض جالب رشد دستمزدهای میلیاردی در این دهه بود. هرچند شفافیتی در سینما و پول‌های ردوبدل شده وجود ندارد، اما به گزارش روزنامه فرهیختگان تا قبل از دهه ۹۰، حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد بودجه یک فیلم صرف دستمزد بازیگران می‌شد. این رقم در دهه ۹۰ به ۵۰ درصد رسید و در سال‌های اخیر تا ۷۰ افزایش‌یافته است. شائبه‌ای واقعی که در این دهه قوت گرفت اما هنوز سرانجامی نداشته، ورود پول‌های کثیف به سینما است.

۴- خودنمایی هنر و تجربه؛ ۵ فیلم مهم

فیلم‌هایی هستند که مخاطب عام ندارند، برای گیشه ساخته نشده‌اند و به‌اصطلاح تجاری نیستند اما آثار درخشانی هستند و می‌توان گفت برخی از آنها در لیست بهترین‌های سینما قرار دارند. کارهایی که فرم، محتوا و روایت سینمایی متفاوتی دارند و به‌عنوان فیلم‌های هنری و تجربی شناخته می‌شوند. فیلم‌هایی که دغدغه اکران مناسب آنها زیر سایه فیلم‌های تجاری و عامه‌پسندتر همیشه وجود داشت.

سال ۱۳۹۳، گروه هنر و تجربه از راه رسید. حجت‌الله ایوبی معاون وزیر فرهنگ و ارشاد وقت اعضای شورای سیاست‌گذاری این گروه را منصوب کرد و سینمای هنر و تجربه با الگوگیری از روش اکران گردشی فرانسه رسماً آغاز به کارکرد. 

۱- ماهی و گربه

هنر و تجربه با اکران این فیلم و چند اثر دیگر آغاز به کار کرد. ماهی و گربه به‌خاطر محتوای متفاوتی که داشت، تلفیق آن با شیوه روایتی متفاوت و بازی با زمان و فیلم‌برداری تک پلان سکانس آن به استقبال مواجه شد. محمود کلاری فیلم‌برداری این فیلم بود که جوایزی را نیز برای آن به دست آورد و شهرام مکری فیلم را کارگردانی کرده است. کارگردانی که درباره ایده فیلم می‌گوید: رابطه هنر و ریاضی همیشه برایم جذاب بود، بنابراین با الهام گرفتن از نقاشی‌های معروف موریس اشر و ترکیب آن با ریاضیات ایده اولیه فیلم در ذهنم شکل گرفت.

۲- پرویز

مجید برزگر کارگردان و تهیه‌کننده است. فردی که سینما و جهان فکری خود را دارد. دنیایی که به آثارش نیز راه پیدا کرده است؛ بنابراین چه در مقام کارگردان و چه در جایگاه تهیه‌کننده فیلم‌هایش رگه‌های سینمای هنر و تجربه را در خود دارد. پرویز را سال ۱۳۹۱ ساخت که سال ۱۳۹۳ و هم‌زمان با شروع گروه هنر و تجربه اکران شد. زنده‌یاد لوون هفتوان را با این فیلم به یاد می‌آوریم. طغیان شوکه کننده بازیگر درون فیلم، کارگردانی درست و دقیق و محتوای متفاوت، پرویز را بر سر زبان‌ها انداخت و به حق یکی از آثار دیدنی و تکان‌دهنده سینمای ایران است. لوون هفتوان چند فیلم دیگر در گروه هنر و تجربه دارد از جمله: مردی که اسب شد، کوپال و هجوم.

۳- احتمال باران اسیدی

شمس لنگرودی را به‌عنوان شاعر می‌شناسیم. شاعری که در فیلم احتمال باران اسیدی نقش اصلی را بازی می‌کند. فیلمی که کارگردان آن بهتاش صناعی‌ها است، فیلمسازی که نزدیک به خط‌قرمزها فیلم می‌سازد. صناعی‌ها درباره احتمال باران اسیدی می‌گوید: «این فیلم مینیمالی است شاعرانه در بستر جامعه‌ای که به بن‌بست رسیده است.» موضوع احتمال باران اسیدی درباره تنهایی و گرایش‌های جنسی متفاوت از عامه مردم است. بهتاش صناعی‌ها در جشنواره سی و هشتم نیز فیلم قصیده گاو سفید را داشت که بعدها در جشنواره‌های خارجی جوایز بسیاری را کسب کرد اما در داخل نتوانست پروانه نمایش را کسب کند و سرانجام نسخه قاچاق آن منتشر شد.

۴- خانه (اِئو)

داوران سی و پنجمین جشنواره جهانی فیلم فجر، جوایز سیمرغ زرین و سیمین بهترین فیلم و فیلمنامه را به فیلمی اهدا کردند که بسیاری را متعجب کرده بود. خانه فیلمی است به کارگردانی اصغر یوسفی‌نژاد که به زبان ترکی آذربایجانی ساخته شده و با زیرنویس اکران شد. محتوای خوب و تنش‌های دراماتیک این فیلم همراه با بازی‌ها، ریتم و کارگردانی مناسب کلیتی ساخته است که مخاطب غیر ترک‌زبان به‌راحتی با آن ارتباط می‌گیرد و تا انتها فیلم را دنبال می‌نماید. فیلمی که یک شروع و پایان غافلگیرکننده دارد.

۵- ممیرو

داوران جشنواره چهلم فیلم فجر دیپلم افتخار بهترین فیلم را به «درب» به کارگردانی هادی محقق اهدا کردند. کارگردانی که زمانی روی صحنه آمد و حرف زد، ما را به یاد زنده‌یاد حسین پناهی انداخت. بسیاری اما نمی‌دانستند این فیلمساز قبلاً با فیلم ممیرو در گروه هنر و تجربه یکه‌تازی کرده و تحسین شده است. فیلمی که در جشنواره‌های مختلف برنده جوایز بسیاری را شد، از جمله جایزه نتپک جشنواره آسیا پاسفیک. ممیرو که پیرامون موضوع مرگ ساخته شده است، سال ۱۳۹۵ اکران شد. فیلم‌های محقق عموماً کم دیالوگ بوده و بیشتر در طبیعت می‌گذرد. فرمی که آثار عباس کیارستمی را تداعی می‌کند.

۵- پنج فجر پرحاشیه

سی و دومین جشنواره فیلم فجر آغازگر حاشیه‌هایی بود که تا بعدها هم از آن سخن می‌رفت. در این دوره از جشنواره دو فیلم عصبانی نیستم و آشغال‌های دوست‌داشتنی حضور داشتند. فیلم‌هایی که مناسب با اتفاقات آن روزگار ساخته شده بود و به مذاق برخی خوش نیامد. مدیران ابتدا از رضا درمیشیان کارگردان عصبانی نیستم خواستند که خود طی نامه‌ای از جشنواره انصراف دهد که او این کار را نکرد؛ بنابراین جوایز فیلم عصبانی نیستم به خواست علیرضا رضاداد در اختتامیه جشنواره فجر حذف شد. نوید محمدزاده برای بازی در این فیلم برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد شده بود که در نهایت جایزه به رضا عطاران رسید. فرامرز قریبیان در جشنواره سی و هشتم این موضوع را به‌صراحت اعلام کرد. فیلم آشغال‌های دوست‌داشتنی نیز از همان ابتدا دچار بایکوت شد و حتی اسم بردن از آن در تلویزیون ممنوع بود. جایزه ویژه هیات داوران جشنواره به هومن سیدی برای فیلم سیزده تعلق گرفت که او این جایزه را به حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت، تقدیم کرد و گفت که این جایزه را به بزرگمردی تقدیم می‌کنم که با آمدنش لبخند را به ما برگردانده است.

جشنواره سی و ششم آغشته است به نطق آتشین ابراهیم حاتمی‌کیا. حاتمی‌کیا که از انتقادات به فیلمش، به‌وقت شام، خشمگین بود، زمانی که برای دریافت جایزه بهترین کارگردانی به روی صحنه آمد، با توپ پر آمده بود و گفت: «من فیلمساز وابسته‌ام. من فیلمساز این نظامم ... من اعتراض می‌کنم به صداوسیما و از شبکه سه به خدا شکایت می‌برم.» گفته‌هایی که تا مدت‌ها درباره آن حرف زده می‌شد؛ به شوخی و جدی. حضور پژمان جمشیدی در میان نامزدهای سیمرغ و تمسخر وی از دیگر اتفاقات ناخوشایند این جشنواره بود.

سی و هشتمین جشنواره فیلم فجر متأثر از درد و خونی بود که در رگ‌های شهرها به مشام می‌رسید؛ از اتفاقات دردناک آبان ۹۸ تا ماجرای هولناک هواپیمای اوکراینی و حوادث دیگر؛ بنابراین برخی از سینماگران جشنواره را تحریم کردند؛ از مسعود کیمیایی تا ترانه علیدوستی که البته فیلمی برای حضور در جشنواره نداشت تا مورد عجیب پیمان معادی. کیمیایی که کناره‌گیری کرد، ما روی دیگری از شهاب حسینی دیدیم و واکنش تندی در برابر این اتفاق نشان داد. از طرفی پیمان معادی که از همان ابتدای جشنواره گفته بود در آن شرکت نمی‌کند، گویا تنها جشنواره را از حضور فیزیکی خود محروم کرده بود. چراکه بعداً در نشست خبری درخت گردو حضور تلفنی داشت و زمانی که برنده جایزه شد، حضور ویدئویی. دیر رسیدن فیلم خورشید به جشنواره و نادیده‌گرفتن بازی‌های جواد عزتی نیز بر پیشانی جشنواره سی و هشتم نقش بسته است. پایان جشنواره سی و هشتم نیز آغاز کرونا بود.

سکوت در سی و نهمین جشنواره فجر پرسه می‌رد. کرونا بود و اکران مردمی کمتر شد. یدو از فیلم‌های جشنواره که برنده ۵ جایزه شد، نوروز ۱۴۰۰ در تلویزیون به روی آنتن رفت و چندی بعد اکران آنلاین شد! کرونا بود و هنرمندان بسیاری رفتند؛ چنگیز جلیلوند، پرویز پورحسینی و علی انصاریان. اختتامیه با تعدادی محدود برگزار شد؛ با یاد رفتگان کرونا. کرونا بود و هشتگ‌های واکسن فریاد می‌زدند.

چهلمین دوره جشنواره فجر به بلوغ خود درباره حواشی رسیده بود و لحظه‌به‌لحظه آن از همان ابتدا حاشیه بود. پوستر آن که منتشر شد کیوان کثیریان نوشت: «به نظرم ایراد‌هایی که پوستر می‌گیرند، چندان وارد نیست. این پوستر خیلی هم معنادار است ... پوستر می‌تواند نشان‌دهنده پایان کار این رویداد چهل‌ساله باشد.» داوران که معرفی شدند و اسم شهاب حسینی که آن وسط به چشم می‌خورد دومین حاشیه را رقم زد. ابتدا پولاد کیمیایی به‌عنوان بازیگر از جشنواره انصراف داد و سپس مسعود کیمیایی در مقام کارگردان انصرافش را از جشنواره اعلام کرد. انتخاب فیلم‌های بی حاشیه و بعضاً بسیار بد و کنارگذاشتن چند فیلم از حواشی دیگر جشنواره بود. نامزدهای سیمرغ دیر اعلام شد و زمزمه دعوای داوران بر سر این نامزدها و جوایز نهایی به گوش می‌رسید. کنارگذاشتن چند نفر از داوری‌ها نیز با تعجب همراه بود. پررنگ‌ترین حاشیه این دوره لورفتن اسامی برنده‌ها از طرف یکی از خبرنگاران در صفحه توییتری خود چندین ساعت قبل از جشنواره، و انتشار لیست برندگان از طرف سایت سینماتیکت یک ساعت قبل از جشنواره بود. چهره خشمگین و تکیده شهاب حسینی در اختتامیه، انتشار نسخه غیرقانونی یکی از فیلم‌های جشنواره و کنارگذاشته شدن سیمرغ مردمی حواشی دیگر این دوره بود.

تغییرات ساختاری: جشنواره سی و سوم زمانی برای ایجاد تغییرات ساختاری در جشنواره فجر بود. دو بخش بین‌الملل و داخلی جشنواره فجر از هم تفکیک شده و هرکدام در زمان مجزا برگزار شدند. اضافه شدن بخش هنر و تجربه به جشنواره از دیگر این اتفاقات بود. در جشنواره سی و چهارم بخش انیمیشن به جشنواره اضافه شد. ادغام دو بخش نگاه نو و سودای سیمرغ در جشنواره سی و پنجم رقم خورد که انتقاداتی نیز به همراه داشت.  نگاه نو در جشنواره سی و هفتم به جشنواره برگشت. بخش بین‌الملل جشنواره در دوره سی و نهم به دلیل کرونا برگزار نشد و در دوره چهلم دوباره با بخش ملی ادغام شد. شاید جالب‌ترین بخش جشنواره بین‌الملل، در فجر سی و یکم رقم خورد و آن هم حضور فیلم عشق به کارگردانی میشائیل هانکه در جشنواره بود، که متاسفانه برنده هیچ جایزه‌ای نشد!

*****

۵ رکورددار سیمرغ بلورین جشنواره فیلم فجر دهه ۹۰

- فیلم‌های رکورد‌دار سیمرغ در دهه ۹۰

فیلم رستاخیز در جشنواره پرحاشیه سی و دوم فیلم فجر به نمایش درآمد، فیلمی که دچار یک وضعیت عجیب و متناقض شده است. رستاخیز به کارگردانی احمدرضا درویش در آن جشنواره توانست به ۸ سیمرغ بلورین دست یابد و ازاین‌حیث رکورددار تعداد سیمرغ برای یک فیلم در دهه ۹۰ است. رستاخیز در شاخه‌های بهترین فیلم، کارگردانی، بازیگر نقش مکمل مرد، فیلم‌برداری، موسیقی متن، جلوه‌های ویژه میدانی، چهره‌پردازی و طراحی صحنه و لباس برنده سیمرغ بلورین شد. این فیلم موضوعی مذهبی دارد و درباره واقعه کربلا است. فیلمی که توانست چند ساعت اکران شود و بعد از آن با اعتراضات برخی افراد مذهبی روبه‌رو شد و دیگر هرگز رنگ اکران را به خود ندید.

ابد و یک روز به کارگردانی سعید روستایی، با ۷ سیمرغ بلورین در جایگاه دوم فیلم‌های رکورددار قرار دارد. این فیلم در سی و چهارمین جشنواره فجر توانست برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی، بازیگر نقش اول زن، بازیگر نقش مکمل مرد، فیلمنامه، تدوین، چهره‌پردازی و بهترین فیلم از نگاه تماشاگران شود.

در جایگاه سوم فیلم‌های رکورددار، سه فیلم چ، تنگه ابوقریب و شبی که ماه کامل شد با ۶ سیمرغ قرار دارند. چ فیلمی به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا درباره زندگی مصطفی چمران است و در جشنواره سی و دوم حضور داشت که برنده سیمرغ از نگاه ملی نیز شد. بهرام توکلی کارگردان فیلم دفاع مقدسی تنگه ابوقریب است که در سی و ششمین جشنواره فجر توانست برنده سیمرغ شود و از جمله آن جوایز، سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد را برای امیر جدیدی به ارمغان آورد. شبی که ماه کامل شد به کارگردانی نرگس آبیار فیلمی درباره زندگی عبدالحمید ریگی و همسرش فائزه منصوری است. فیلمی که در سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر حضور داشت و توانست سیمرغ‌های بهترین بازیگر نقش اصلی زن و مرد را برای بازی الناز شاکردوست و هوتن شکیبا به دست آورد. این دومین زوج سینمایی پس از هدیه تهرانی و محمدرضا فروتن در فیلم قرمز بودند که هر دو توانستند برای حضور در یک فیلم برنده سیمرغ شوند.

جشنواره‌های سی و دوم، سی و سوم، سی و چهارم و سی و هشتم فجر در این دهه با تغییراتی نسبت به سال‌های دیگر برگزار شد. مهم‌ترین آن اهدای یک جایزه بهترین صدای فیلم برای هر دو بخش صداگذاری و صدابرداری به آثار شرکت‌کننده در این سال‌ها است. در دیگر سال‌ها دو جایزه صدا به فیلم‌ها تعلق می‌گرفت؛ یکی برای صدابرداری و دیگری برای صداگذاری. سیمرغ‌های آنونس، پوستر و عکس هر فیلم نیز در جشنواره سال بعد از آن اهدا می‌شود. بنابراین فیلم‌هایی چون شنای پروانه با ۶ سیمرغ (۵ سیمرغ از جشنواره سی و هشتم و ۱ سیمرغ بهترین تیزر از جشنواره سی و نهم) در این لیست به حساب نیامده‌اند.

- زنان رکورد‌دار سیمرغ در دهه ۹۰

مریلا زارعی در این دهه دو سیمرغ بهترین بازیگر نقش اصلی زن را از آن خود کرد. اولی برای بازی در نقش مادر شهیدی که به انتظار فرزندش است و دومی در نقش‌زنانی که جوانیشان لابه‌لای کار خانگی دفن می‌شود و در فیلمی با موضوع طلاق عاطفی. زارعی با حضور در فیلم شیار ۱۴۳، به کارگردانی نرگس آبیار توانست برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن از سی و دومین دوره جشنواره فیلم فجر شود. دومین سیمرغش را در جشنواره سی و پنجم و برای بازی در فیلم زیر سقف دودی به کارگردانی پوران درخشنده دریافت کرد. نکته جالب این است که آن سال دو سیمرغ بازیگری اهدا شد، یکی برای مریلا زارعی و دومی برای لیلا حاتمی در فیلم رگ خواب.

طناز طباطبایی در ابتدای دهه نود برای بازی در فیلم‌های رخ دیوانه و خشم و هیاهو نامزد سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن شد. طباطبایی از آن بازیگرانی بود که کمی دیر به سیمرغ رسید اما دهه ۹۰ را با شیرینی تمام کرد و در فاصله زمانی کمی به دو سیمرغ دست پیدا کرد، ابتدا سیمرغ مکمل و بعد سیمرغ نقش اصلی. این بازیگر در سی و هشتمین جشنواره فجر برای بازی در فیلم شنای پروانه به کارگردانی محمد کارت برنده سیمرغ بلورین نقش مکمل شد. طباطبایی در چهلمین دوره جشنواره فیلم فجر نیز برای بازی در فیلم بی‌رویا به کارگردانی آرین وزیردفتری سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اصلی زن را به دست آورد.

شبنم مقدمی در دهه نود با بازی در نقش‌های فرعی توانست برنده دو سیمرغ بلورین نقش مکمل شود. مقدمی در سی و دومین جشنواره فیلم فجر توانست برای بازی در فیلم امروز به کارگردانی رضا میرکریمی، اولین سیمرغ نقش مکمل خود را به دست آورد. این بازیگر با فیلم‌های زاپاس و نفس به جشنواره سی و چهارم فیلم فجر رفت و توانست برنده دومین سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل زن شود.

سحر دولتشاهی نیز مانند شبنم مقدمی در این دهه به دو سیمرغ نقش مکمل بسنده کرد. دولتشاهی برای بازی در فیلم عصر یخبندان به کارگردانی مصطفی کیایی توانست برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل زن از جشنواره سی و سوم شود. بار دوم، در سی و ششمین جشنواره فجر برای بازی در فیلم‌های چهارراه استانبول و عرق سرد توانست این جایزه را تکرار کند.

- مردان رکورددار سیمرغ در دهه ۹۰

رضا عطاران با دو سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اصلی مرد با دهه ۹۰ وداع می‌کند، سیمرغی در ابتدای دهه و برای نقشی کمدی و دیگری در انتها و برای بازی جدی در یک درام. این بازیگر در سی و دومین جشنواره فیلم فجر برای بازی در فیلم کمدی طبقه حساس به کارگردانی کمال تبریزی توانست اولین سیمرغ خود را به دست آورد. عطاران در جشنواره سی و نهم فیلم فجر با فیلم روشن به کارگردانی روح‌الله حجازی توانست سیمرغ دوم خود را کسب کند و به قول خود حالا می‌تواند با سیمرغ‌های این دهه جفت بیندازد.

نوید محمدزاده دهه نود را با دو سیمرغ بلورین نقش مکمل مرد به پایان می‌رساند. محمدزاده بار اول و در جشنواره سی و چهارم توانست برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد برای بازی در فیلم ابد و یک روز به کارگردانی سعید روستایی شود. دومین سیمرغ مکمل او در جشنواره سی و پنجم تکرار شد. او در این دوره برای بازی در فیلم بدون تاریخ، بدون امضا به کارگردانی وحید جلیلوند برنده این جایزه شد. این بازیگر برای بازی در این فیلم برنده جایزه بهترین بازیگر مرد جشنواره فیلم ونیز نیز شد. نکته جالب در مورد رکورد‌داران سیمرغ مرد این است که اگر در جشنواره سی و دوم، سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اصلی مرد به عطاران داده نمی‌شد و محمدزاده جایزه را می‌گرفت، الان و در این لیست اسمشان کنار هم نمی‌آمد. محمدزاده در جشنواره سی و پنجم هنگام دریافت جایزه‌اش در این باره به طنز گفت: «فکر می‌کنم این سیمرغ سومی‌ام است، اگر آن پشت‌صحنه سیمرغ دیگرم را هم بیاورند، جایزه عصبانی نیستم را هم گرفتم ... من عاشق این جایزه هستم.»

- رکوردداران سیمرغ بخش فیلمنامه در دهه ۹۰

این دهه، دهه تکرار جوایز فیلمنامه نبود. فیلمنامه‌های مختلفی در این ده سال برنده جایزه بهترین فیلمنامه شده‌اند اما در این میان تنها یک نام دو بار تکرار می‌شود. فیلمنامه‌نویس و کارگردانی که اکنون دیگر در میان ما نیست و آذر سال ۱۳۹۹ به دلیل ابتلا به کرونا و بیماری فوت کرد؛ کامبوزیا پرتوی. نویسنده‌ای که با کامیون و فراری رکورد جوایز را جابه‌جا کرد.

زنده‌یاد کامبوزیا پرتوی در دو دوره متوالی از جشنواره فجر برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه شد؛ ابتدا در جشنواره سی و پنجم و سپس به فاصله یک سال بعد از آن و در جشنواره سی و ششم. پرتوی بار اول و برای فیلمنامه فیلم فراری برنده این جایزه شد. بار دوم نیز برای فیلمنامه فیلمی دیگر به اسم کامیون این جایزه را به خانه برد. کارگردان فیلم کامیون نیز خود او بود.

- رکوردداران بخش موسیقی فیلم در دهه ۹۰

حامد ثابت این تنها اسمی است که در بخش موسیقی متن فیلم، موفق به دریافت دو جایزه موسیقی در دهه ۹۰ شده است. این عضو کانون آهنگ‌سازان سینمای ایران در ابتدای دهه و جشنواره سی و یکم فیلم فجر برنده جایزه سیمرغ بهترین موسیقی متن فیلم شد. او این جایزه را برای ساخت موسیقی متن فیلم برلین منفی هفت دریافت کرد. بار دوم و در جشنواره سی و نهم این آهنگساز برای ساخت موسیقی متن فیلم بی‌همه‌چیز برنده سیمرغ شد.

در این شاخه اما یک اسم دیگر نیز وجود دارد که یک‌بار برنده سیمرغ شده و بار دیگر با یک دیپلم افتخار به خانه برگشته است، بهزاد عبدی. عبدی در سی و سومین جشنواره فجر برای ساخت موسیقی فیلم مزارشریف برنده سیمرغ بهترین موسیقی شد. این آهنگساز در جشنواره چهلم نیز برای موسیقی متن فیلم علف‌زار نامزد سیمرغ شده اما در نهایت به یک دیپلم افتخار رسید.

*****

 ۵ فیلم مهم توقیفی دهه ۹۰؛ شاید وقتی دیگر

۱- کاناپه؛ کلاه‌گیس‌هایی که کاناپه را به باد داد

فیلم سینمایی کاناپه به کارگردانی کیانوش عیاری فیلمی در سال ۱۳۹۵ ساخته شده است و از آن زمان تا الان در کمد توقیفی‌ها به سر می‌برد. تا جایی که حتی در جشنواره سی و پنجم هم نادیده گرفت شد. در این فیلم بازیگران زن اصلی آن سر خود را تراشیده و از کلاه‌گیس استفاده کردند تا بتوانند واقعیت درون جامعه را راحت‌تر نشان دهند، یعنی زنانی درست شبیه به آنچه در واقعیت وجود دارد، بدون حجاب در خانه.

داستان این فیلم درباره دو خانواده‌ای است که می‌خواهند با هم وصلت کنند اما یک کاناپه در این میان دردسرساز می‌شود. از این فیلم تنها یک ویدئو و چند عکس پخش شده است. قسمت تلخ‌تر ماجرا فوت یکی از بازیگران زن جوان این فیلم به نام تینا عبدی در سال ۱۳۹۹ است.

عیاری پس از برخورد‌ها با این فیلم گفت: «دیگر هیچ فیلمی نخواهم ساخت که در آن خانم‌ها روسری داشته باشند؛ چه در خلوت خودشان، چه در مقابل محارم.» منتقدانی که این فیلم را دیده‌اند می‌گویند کاناپه از بهترین فیلم‌های کیانوش عیاری است. اما نکته متناقض در رفتار مسئولان استاندارد دوگانه آنها است. سال ۱۳۹۹ سریال روزهای ابدی به کارگردانی جواد شمقدری پخش شد که در آن زنان بسیاری بی‌حجاب و درواقع با کلاه‌گیس دیده می‌شوند، اما اعتراضی در مقابل این سریال صورت نگرفت.

کیانوش عیاری به ساخت فیلم‌ها و سریال‌هایی برای توقیف عادت کرده است. این کارگردان سریالی به نام ۸۷ متر برای صداوسیما ساخته که مدت‌ها است پخش آن به تأخیر می‌افتد، آن‌هم به دلیل حضور گربه در سریال! از آن طرف فیلم قبلی عیاری، خانه پدری، نیز سال ۱۳۸۹ ساخته شد. فیلمی که درباره موضوع ملتهب دخترکشی است. خانه پدری مدت‌ها توقیف بود. این فیلم سرنوشت عجیبی داشت. سال ۱۳۹۳ اکران شد اما در همان روز اول اکران توقیف شد. سال ۱۳۹۸ نیز دوباره اکران شد اما پنج‌روز بعد توقیف شد. ۱۶ روز بعد برای سومین بار اکران شد.

۲- قاتل و وحشی؛ فلسفه چرایی گوش یک زن!

قاتل و وحشی از فیلم‌های بحث‌برانگیز این چند سال اخیر است که بسیاری منتظر رفع توقیف و دیدن آن هستند. ترکیب لیلا حاتمی و امین حیایی به کارگردانی حمید نعمت‌الله با یک خلاصه داستان ساده و عکس‌های عجیب این فیلم کافی است تا حس کنجکاوی بسیاری را برانگیزد. البته در کنار این‌ها تعریف مثبت بسیاری از منتقدان از این فیلم است، منتقدانی از طیف‌های مختلف.

قاتل و وحشی نیز گرفتار مشکل گوش شده است. عکس لیلا حاتمی در چند نمای از این فیلم نشان می‌دهد که این بازیگر سر خود را تراشیده است و اساساً توقیف این فیلم به‌خاطر موضوع پیچیده داشتن یک جفت گوش توسط لیلا حاتمی است! البته برخی این را رد کرده و گفته‌اند مسئله موضوع فیلم بوده که درباره بردگی جنسی است.

قاتل و وحشی فیلمی در ژانر جنایی و وحشت است که تابه‌حال سه بار و طی سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ سعی کرده تا در جشنواره فجر حضور یابد، اما در هر سه بار به دلایل مبهم رد شده است. همکاری پیشین حمید نعمت‌الله و لیلا حاتمی در رگ خواب با استقبال مواجه شد و لیلا حاتمی نیز برای آن برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر زن شد.

۳- ارادتمند؛ نازنین، بهاره و تینا؛ من باختم!

عبدالرضا کاهانی در سال ۱۳۹۵ فیلم ارادتمند: نازنین، بهاره و تینا را ساخت. فیلمی که فیلمنامه آن را نیز خود نوشته است. طناز طباطبایی، مهناز افشار، آیدا ماهیانی و مهران غفوریان از بازیگران این فیلم هستند. در خلاصه داستان این فیلم آمده است که ارادتمند؛ نازنین، بهاره و تینا در مورد سه دختر با فضای فکری متفاوت است که با شرکت در مهمانی‌ها به دنبال انتقام از مردان هستند.

مسئولان وزارت ارشاد درباره این فیلم گفته‌اند که به دلیل موضوع آن تحت هیچ شرایطی امکان اکران ندارد. برخی نیز در پی پاسخ به این سؤال که چگونه به این موضوع پروانه ساخت داده‌اید؟ اظهار داشته‌اند که فیلم طوری است که انگار کاهانی برای ساخت یک فیلم مجوز گرفته ولی درنهایت فیلم دیگری ساخته است.

عبدالرضا کاهانی تابه‌حال چندین بار درخواست بازبینی مجدد را به ارشاد ارسال کرده که هر بار رد شده است. این کارگردان در طی این سال‌ها تنها به انتشار قسمت‌هایی از فیلم اکتفا کرد. اما مهر ۱۴۰۰ خبر از اکران آنلاین این فیلم داد که بعد از چندی پشیمان شد و نوشت: «انتشار فیلم ارزش دردسر برای برخی همکارانم در ایران را ندارد ... بدانید همه تلاشم را کردم. من تنها هستم. بسیار تنها! ... من به‌دروغ باختم. عذر مرا بپذیرید.»

آخرین فیلم کاهانی در سینمای ایران خانم یایا بود که در رده کارهای ضعیف او قرار دارد. مدتی بعدازاین فیلم مهاجرت کرد و فیلمسازی را در خارج از مرزهای ایران پی گرفت.

۴- قصیده گاو سفید؛ قربانی قاچاق

سرنوشت‌های عجیب و کار را پیچیده و سخت کردن الگوی مسئولان وزارت ارشاد است. قصیده گاو سفید فیلمی با یک سرنوشت دراماتیک است. بهتاش صناعی‌ها این فیلم را کارگردان کرده است و به همراه مریم مقدم فیلمنامه آن را نوشته‌اند. داستان آن حول موضوع قصاص می‌چرخد. این فیلم در جشنواره سی و هشتم اکران شد و توانست در دو بخش بهترین فیلمنامه و بهترین بازیگر نقش اول زن نامزد سیمرغ بلورین شود.

قصیده گاو سفید در جشنواره‌های خارجی نیز موفق عمل کرد. تا آنجا که می‌توانست یکی از گزینه‌های انتخابی برای جایزه اسکار باشد. اما با وجود اکران‌های اروپایی و آسیایی، در ایران پروانه نمایش این فیلم صادر نشد. درنهایت به‌اندازه یک خواب شب تا صبح، فیلم قاچاق شد و دست‌به‌دست چرخید. بهتاش صناعی‌ها کارگردان فیلم در یک پست اینستاگرامی خودنوشت: «قصیده گاو سفید قاچاق شد ... زین پس تماشای این فیلم در ایران و هر طریق ممکن برای همه بلامانع است.» مریم مقدم، علیرضا ثانی‌فر و پوریا رحیمی‌سام از بازیگران قصیده گاو سفید هستند.

۵- رستاخیز؛ خیزی از نو

رستاخیز رکورددار دریافت جایزه از سی و دومین جشنواره فیلم فجر است، فیلمی با موضوع واقعه کربلا و به کارگردانی احمدرضا درویش که ساخت آن ۱۰ سال طول کشیده است. فیلمی مذهبی که در تیرماه سال ۱۳۹۴ تنها برای چند ساعت اکران شد و از آن موقع رنگ نگاه مخاطب را به خود ندیده است. اما چند سال قبل این فیلم به‌صورت غیرقانونی و در فضای مجازی پخش شد. اتفاقی که تهیه‌کننده فیلم درباره آن می‌گوید: «عامل انتشار غیرمجاز فیلم یک کانال یوتیوب عراقی به نام عشتار بود که ادعا داشته نمی‌دانسته در حال انجام کار خلاف است.»

دلیل عدم اکران این فیلم نمایش چهره حضرت ابوالفضل (ع) است. حالا تهیه‌کننده خبر از اکران فیلم از ۱۶ اسفند ۱۴۰۰ داده است. تقی علیقلی‌زاده درباره اکران این فیلم گفته که قرار است از پلتفرم حلال چنل و پلتفرم‌های داخلی به‌صورت آنلاین اکران شود.

در حالی به استقبال سال جدید و دهه نو می‌رویم که کوله‌بار سینما مملو از فیلم‌هایی دهه‌های قبل نیز است، فیلم‌هایی همچون گزارش یک جشن به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا که در سال ۱۳۸۹ ساخته شده و یا صدسال به این سال‌ها به کارگردانی سامان مقدم که محصول سال ۱۳۸۶ است. از طرفی سرنوشت فیلم‌هایی چون خانه دختر، عصبانی نیستم و آشغال‌های دوست‌داشتنی پس از چندین سال توقیف و له شدن زیر چرخ‌های سانسور، اکران‌های پردردسر بود که گاهی مخاطب به دلیل سانسورهای زیاد چیزی از محتوای فیلم‌ها نمی‌فهمید.

خبر‌ها حاکی از آن است که لامینور تازه‌ترین اثر داریوش مهرجویی که  سال ۱۳۹۸ ساخته نیز به جمع توقیفی‌های این دهه پیوسته است. فیلمی که قرار بود نوروز ۱۴۰۱ اکران شود اما با تابلو ورود ممنوع اکران نوروزی مواجه شده است. شاید بهترین تعریف از سانسور و توقیف را این کارگردان بیان کرده است که مسیر کارنامه‌اش را نه خود او که سانسورچی‌ها تعیین کرده‌اند و هر فیلمش را براساس رفتار سانسور با فیلم قبلی‌اش برای ساخت انتخاب کرده‌ است. جمله‌ای که نشان‌دهنده افکاری است که می‌تواند زیر سانسور دفن گردد، بدون اینکه هرگز زاده شوند.

*****

۵ کارگردان نوظهور و موفق دهه ۹۰ با موفقیت‌های داخلی و خارجی

۱- سعید روستایی

سعید روستایی کارگردان و فیلمنامه‌نویسی که مدرک کارشناسی سینمای خود را از دانشگاه سوره دریافت کرده است. این کارگردان تا رسیدن به اولین فیلم بلندش، فاصله‌ای به‌اندازه دو فیلم کوتاه در کارنامه‌اش وجود دارد. با اولین فیلم بلند خود، ابد و یک روز، نشان داد کارگردانی است که باید منتظر دیدن آثار دیگرش باشیم. ابد و یک روز نه‌تنها نقطه عطف کارنامه کاری خودش بود و برنده سیمرغ بهترین کارگردانی و فیلمنامه شد بلکه برای بازیگرانش نیز این اتفاق‌ها افتاد. ابد و یک روز در جشنواره‌های خارجی نیز برنده چندین جایزه شد.

روستایی با فیلم دومش نیز، متری شیش و نیم، همکاری‌اش خود را با پیمان معادی، نوید محمدزاده و پریناز ایزدیار ادامه داد و توانست برنده بهترین فیلم از نگاه تماشاگران شود. بهترین کارگردانی و بهترین بازیگر فیلم توکیو از جمله جوایز خارجی متری شیش و نیم است. این فیلم سال ۱۴۰۰ نامزد دریافت جایزه سزار بهترین فیلم خارجی زبان فرانسه شد. جدیدترین فیلم این کارگردان برادران لیلا نام دارد و هنوز اکران نشده است. ترانه علیدوستی، سعید پورصمیمی، فرهاد اصلانی، پیمان معادی و نوید محمدزاده از بازیگران فیلم برادران لیلا هستند.

فیلم‌های سعید روستایی با موضوع مواد مخدر و نمایش طبقات پایین جامعه است. کارگردانی که در طول ۶ سال سه فیلم ساخته و فیلمنامه فیلم سد معبر به کارگردانی محسن قرایی نیز از ذهن او بیرون‌آمده است.

۲ - شهرام مکری

شهرام مکری کارگردان و نویسنده صاحب سبکی است که او نیز مدرک کارشناسی سینما را از دانشگاه سوره دریافت کرده است. با ساخت فیلم کوتاه شروع به کار کرد. این کارگردان با فیلم ماهی و گربه به شهرت رسید اما قبل از آن فیلم اشکان، انگشتر متبرک و چند داستان دیگر را در سال ۱۳۸۶ ساخته بود که پس از ۸ سال و در سال ۱۳۹۴ اکران شد.

فیلم ماهی و گربه فرمی نو در نحوه روایت و فیلم‌برداری داشت که منتقدان داخلی از آن استقبال کردند و جشنواره‌های خارجی نیز به آن چراغ سبز نشان دادند. هجوم سومین فیلم بلند این کارگردان است که لوون هفتوان، عبد آبست، بابک کریمی و پدرام شریفی از بازیگران آن هستند. فیلمی که همچون ماهی و گربه درگیر زمان است، فضای آخرالزمانی و پیچیدگی آن ضعف‌های ماهی و گربه را پوشش داده اما بااین‌وجود مانند آن دیده نشد. شاید مهم‌ترین حاشیه فیلم، نامزد شدنش برای جایزه تدی جشنواره فیلم برلین است، جایزه‌ای که به فیلم‌های مرتبط با دگرباشان جنسی اهدا می‌شود.

چهارمین فیلم شهرام مکری جنایت بی‌دقت است که ارجاعاتی دارد به فاجعه سینما رکس. این فیلم در جشنواره ونیز توانست برنده جایزه بهترین فیلمنامه شود. نکته دیدنی فیلم برای دوستداران بهروز وثوقی تماشای لحظه‌هایی از فیلم گوزن‌ها بر پرده سینما است. جنایت بی‌دقت مانند سایر کار‌های این کارگردان هر دقیقه‌اش نیاز به فکرکردن دارد.

فیلم‌های شهرام مکری در رده سینمای هنری با موضوعاتی نو، فرم و روایتی متفاوت قرار می‌گیرند.

۳- وحید جلیلوند

وحید جلیلوند صداپیشه، بازیگر و کارگردان است که با تا پیش از ورود به سینما بازیگر تلویزیون بود. بعدها به ساخت مستند روی آورد. با فیلم زمهریر به کارگردانی علی روئین‌تن به‌عنوان بازیگر وارد سینما شد اما به‌عنوان فیلمساز به شهرت رسید. اولین فیلم او چهارشنبه ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۹۳ ساخته شد. این فیلم توانست برنده چند جایزه در سی و سومین جشنواره فیلم فجر از جمله بهترین کارگردانی فیلم اول شود. چهارشنبه ۱۹ اردیبهشت در جشنواره‌های خارجی سربلند بود.

جلیلوند با فیلم بدون تاریخ، بدون امضا به سی و پنجمین جشنواره فیلم فجر رفت و با دو جایزه از جمله بهترین بازیگر نقش مکمل مرد از جشنواره خارج شد. فیلمی که حضوری موفق‌تر از اثر قبلی این کارگردان در جشنواره‌های خارجی داشت. از جمله برنده دو جایزه بهترین بازیگر و بهترین کارگردانی بخش افق‌های جشنواره ونیز را تصاحب کرد. سال ۱۳۹۷ این فیلم به‌عنوان نماینده سینمای ایران به جشنواره اسکار ارسال شد که موفقیتی نداشت.

شب، داخلی، دیوار آخرین فیلم وحید جلیلوند است که از حضور در چهلمین جشنواره فیلم فجر بازماند. نوید محمدزاده و امیر آقایی از بازیگران این فیلم هستند.

۴- نرگس آبیار

نرگس آبیار نویسنده و کارگردان سینما است که در طی دهه ۹۰ به سینما معرفی شد. او در طی این ده سال ۵ فیلم ساخت و اکنون در حال ساخت سریال سووشون برای نمایش خانگی است. آبیار قبل از ورود به عرصه فیلمسازی از سال ۱۳۷۶ در حوزه هنری شروع به داستان‌نویسی کرد. در این راستا چندین داستان و رمان از وی به چاپ رسیده است. هم‌زمان از سال ۱۳۸۴ به عرصه ساخت مستند و فیلم کوتاه وارد شد و در این مسیر نیز موفق به ساخت ۷ فیلم کوتاه و مستند شد.

آبیار به‌طورجدی از سال ۱۳۹۱ با فیلم اشیا از آنچه در آینه می‌بیند به شما نزدیک‌ترند خود را به سینما معرفی کرد. فیلمی که برنده جایزه بهترین کارگردانی از جشنواره کرتل زنان فرانسه شد. شیار ۱۴۳ تجربه موفق او در تثبیت جایگاهش در سینما بود. فیلمی که درباره زندگی یک مادر شهید است و توانست در جشنواره سی و دوم فیلم فجر برنده دو سیمرغ بلورین شود.

این کارگردان با فیلم نفس در سی و چهارمین جشنواره فیلم فجر حضور یافت و سال ۱۳۹۶ به‌عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار معرفی شد. ساخت فیلم شبی که ماه کامل شد تجربه‌ای موفق برای خود و عوامل فیلمش بود. این فیلم در جشنواره سی و پنجم توانست برنده ۵ سیمرغ بلورین شد. فیلمی که زندگی عبدالحمید ریگی و همسرش را به تصویر می‌کشد.

نرگس آبیار با فیلم ابلق به جشنواره سی و نهم رفت. آبیار در این فیلم برای بار دوم با زوج سینمایی هوتن شکیبا و الناز شاکردوست همکاری کرد. ابلق توانست در چهاربخش برنده سیمرغ بلورین شود از جمله کسب سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل زن برای بازی گلاره عباسی. فیلمی که از فضای جنگی فیلم‌های سابق این کارگردان فاصله گرفته بود.

سال ۱۳۹۹ خبر عضویت نرگس آبیار در آکادمی اسکار منجر به واکنش کاربران فضای مجازی بود. کاربران با ایجاد کمپینی سعی در لغو این عضویت داشتند. چراکه عده‌ای او را فیلمساز حکومتی و سفارشی ساز می‌دانند.

تهیه‌کنندگی تمام فیلم‌های این کارگردان محمدحسین قاسمی، همسر وی، است. نگاه او به زنان و حضور پررنگ زنان در فیلم‌هایش نمایان است. خودش در این باره می‌گوید که تاکنون زن محور اصلی در سینمایی بوده که به تصویر کشیده‌ام اما نگرشی فمینیستی نداشته‌ام.

۵- آیدا پناهنده

آیدا پناهنده کارگردان و فیلمنامه‌نویسی است که مانند بسیاری دیگر با ساخت فیلم کوتاه و مستند شروع به کار کرد. با ساخت اولین فیلم سینمایی بلند خود، ناهید، توانست توانایی خود را در فیلمسازی نشان دهد. فیلم ناهید با بازی ساره بیات، نوید محمدزاده و پژمان بازغی بیش از جشنواره‌های داخلی در عرصه جوایز بین‌الملل موفق‌تر عمل کرد. از جمله برنده جایزه آینده نویدبخش در بخش نوعی نگاه جشنواره کن شد.

اسرافیل فیلم بعدی این کارگردان بود که در سال ۱۳۹۵ آن را ساخت. هدیه تهرانی، پژمان بازغی و هدی زین‌العابدین از بازیگران این فیلم هستند. فیلمی که دست‌خالی از جشنواره سی و پنجم فجر برگشت اما همچنان در کسب جوایز جشنواره‌های خارجی موفق بود.

تی‌تی آخرین کار این کارگردان است که در جشنواره سی و نهم حضور یافت و دست‌خالی برگشت. الناز شاکردوست، پارسا پیروزفر و هوتن شکیبا از بازیگران فیلم تی‌تی هستند. تی‌تی برنده بهترین فیلم از نگاه تماشاگران در جشنواره ویتره فرانسه شد. ارسلان امیری تهیه‌کننده فیلم‌های آیدا پناهنده، همسر او است. حضور زنان و موضوعات مربوط به آنان ردپای محکمی در آثار پناهنده دارد.

در این دهه کارگردان‌های جوان دیگری هم داشتیم که در داخل ایران به موفقیت‌های چشمگیری رسیدند؛ فیلمسازانی چون محمدحسین مهدویان، محمد کارت، بهمن و بهرام ارک.

*****

۵ فیلم پرمخاطب دهه ۹۰

۱- هزارپا

کارگردان: ابوالحسن داوودی

تعداد مخاطب: ۴۲۱۸۴۸۶

هزارپا فیلمی است به کارگردانی ابوالحسن داوودی، فیلمسازی که فیلم قبلی او، رخ‌دیوانه‌، نیز با استقبال مخاطب مواجه شد. رضا عطاران، جواد عزتی، سارا بهرامی و مهران احمدی از بازیگران کمدی هزارپا هستند، ترکیبی که روی کاغذ نیز برنده به نظر می‌رسد. داستان این فیلم درباره دو دوست است که یکی از آنها به دنبال ازدواج با دختری پولدار است، ماجرایی که همراه با خرده داستان‌های دیگر و ترکیب طنازی عطاران و عزتی به موفقیتی عجیب در فروش و مخاطب دست یافت.

هزارپا سال ۱۳۹۷ اکران شد و پرمخاطب‌ترین فیلم دهه ۹۰ سینما است. با وجود انتقادات به آن و انتشار دوقسمتی فیلم در شبکه نمایش خانگی اما لحظاتی از این فیلم در حافظه تصویری و ویدئویی مخاطب نقش بسته است و لحظاتی از فیلم در شبکه‌های اجتماعی مدام تکرار می‌شود.

۲- مطرب

کارگردان: مصطفی کیایی

تعداد مخاطب: ۳۲۴۷۸۲۶

مطرب دومین فیلم پرمخاطب دهه ۹۰ است که در دسته فیلم‌های کمدی قرار می‌گیرد. پرویز پرستویی، محسن کیایی، مهران احمدی و الناز شاکردوست بازیگران اصلی این کمدی هستند. داستان مطرب درباره مردی است که قبل از انقلاب خواننده نه‌چندان مشهوری بوده و بعد از انقلاب به خواننده مراسم تبدیل می‌شود. رویای خوانندگی و کنسرت داشتن از سر او بیرون نمی‌رود و او را به ترکیه می‌کشاند. این کمدی در آبان سال ۱۳۹۸ اکران شد.

فیلم مطرب اشاره‌هایی کمدی به مسائل جنسی و روابط زناشویی نیز دارد. پرویز پرستویی برای بازی در این فیلم نامزد بهترین بازیگر مرد جشنواره حافظ شد.

۳- آینه‌بغل

کارگردان: منوچهر هادی

تعداد مخاطب: ۲۶۷۶۹۲۱

تعجبی ندارد اگر پنج فیلم ابتدای لیست پرمخاطب‌ترین‌های دهه ۹۰ ، کمدی باشند. چراکه این دهه مشکلات به حداکثر خود رسیده و مردم برای فرار از اتفاقات واقعی تن به دیدن هر نوع فیلم طنزی داده‌اند و به عبارتی همان داستان «لنگه‌کفش در بیابان غنیمت است» رخ‌داده است.

آینه‌بغل فیلمی به کارگردانی منوچهر هادی است که در آذر ۱۳۹۶ اکران شد و سومین فیلم پرمخاطب دهه ۹۰ است. این فیلم با دستاویز قراردادن موضوعاتی چون فاصله طبقاتی، دنیای مجازی و اعتیاد به آن سعی در ایجاد فضای کمدی دارد. یکتا ناصر، جواد عزتی، نازنین بیاتی و محمدرضا گلزار از بازیگران این فیلم هستند. آینه‌بغل با وجود تعداد مخاطبان بالا در میزان فروش نتوانست در بین ۵ فیلم پرفروش دهه ۹۰ باشد.

۴- نهنگ عنبر ۲: سلکشن رویا

کارگردان: سامان مقدم

تعداد مخاطب: ۲۶۶۴۳۶۷

سری اول نهنگ عنبر در سال ۱۳۹۴ اکران شد. فیلمی که سامان مقدم آن را کارگردانی کرده است. دهه ۵۰ و ۶۰ و اتفاقات آن روزگار، طرز لباس پوشیدن و سبک زندگی و آرایش مردان زنان به لحاظ بصری و محتوایی باعث خلق لحظات کمدی شده است. موفقیت سری اول آن باعث ساخت نهنگ عنبر ۲: سلکشن رویا شد. موفقیتی که این بار با دوز بیشتری از قبل مواجه بود و تبدیل به چهارمین فیلم پرمخاطب دهه ۹۰ شد.

رضا عطاران، ویشکا آسایش، مهناز افشار و حسام نواب صفوی از بازیگران سری اول و دوم آن هستند. نهنگ عنبر ۲: سلکشن رویا سال ۱۳۹۶ اکران شد. نکته جالب آن است که این فیلم با این تعداد مخاطب در لیست ۵ فیلم پرفروش دهه ۹۰ نیست.

۵- دینامیت

کارگردان: مسعود اطیابی

تعداد مخاطب: ۲۴۲۸۳۵۶

دینامیت در صدر پرفروش‌ترین‌های دهه ۹۰ است. کمدی که جدیدترین فیلم در بین لیست پرمخاطب‌هاست و سال ۱۴۰۰ اکران شد. پژمان جمشیدی، محسن کیایی، احمد مهرانفر، نازنین بیاتی و زیبا کرمعلی از بازیگران این فیلم هستند. مسعود اطیابی کارگردان فیلم کمدی دینامیت است.

داستان فیلم دینامیت درباره ساختمانی است که افراد مختلفی از جامعه، از جمله ساقی و طلبه در آن ساکن هستند و برخوردهای این افراد با هم لحظات کمدی را می‌سازد. مسعود اطیابی قبل از این نیز با ساخت فیلم تگزاس تجربه قرارگیری در لیست پرفروش‌ها و پرمخاطب‌های سال را در دهه ۹۰ داشت.

*****

۵ فیلم پرفروش دهه ۹۰

۱- دینامیت

کارگردان: مسعود اطیابی

میزان فروش: ۵۵۲۲۹۰۸۴۹۹۰ تومان

دینامیت سال ۱۴۰۰ اکران شد. سالی که سینما میان کرونا و موج‌های آن قرار گرفته بود. این فیلم اما همچنان پیشتاز لیست فروش فیلم‌های اکران شده در این مدت است. رقبای دینامیت هنگام اکران فیلم‌هایی چون گشت ارشاد ۳، قهرمان، بی‌همه‌چیز و آتابای بود که به جز گشت ارشاد هیچ‌کدام از این فیلم‌ها نتوانستند به‌اندازه نصف این فیلم فروش داشته باشند.

دینامیت در حالی در صدر پرفروش‌ترین‌های این دهه است که به لحاظ تعداد مخاطب نیز در رده پنجم قرار دارد. نکته مهم در مورد فروش این فیلم آن است که قیمت بلیت در سال ۱۴۰۰ بین ۱۳۰۰۰ تا ۳۰۰۰۰ تومان بود.

۲- گشت ارشاد ۳

کارگردان: سعید سهیلی

میزان فروش: ۴۰۷۹۰۰۱۰۸۰۲ تومان

گشت ارشاد ۳ رقیب اصلی دینامیت در اکران بود و هر دو به لحاظ قیمت بلیت در یک دوره قرار دارند. سری اول فیلم گشت ارشاد در سال ۱۳۹۱ اکران شد و با قیمت بلیت میانگین ۵۰۰۰ در آن سال به فروش تقریباً ۱ میلیارد و نیمی رسید و در رده سوم فیلم‌های پرفروش سال ۱۳۹۱ ایستاد. فیلم‌های کلاه قرمزی و بچه ننه و خوابم میاد به ترتیب در صدر پرفروش‌ترین‌های آن سال بودند.

گشت ارشاد ۲ سال ۱۳۹۶ اکران شد و با میانگین قیمت بلیت ۷۰۰۰ تومان به فروشی نزدیک به ۱۹ میلیارد و هفتصد میلیون تومان دست‌یافت، البته با وجود ماجرای قاچاق شدن فیلم. در این سال نیز فیلم سعید سهیلی در جایگاه سوم پرفروش‌ها ایستاد. نهنگ عنبر ۲: سلکشن رویا و آینه‌بغل به ترتیب فیلم‌های اول و دوم پرفروش این لیست بود.

این استقبال‌ها باعث ساخت گشت ارشاد ۳ شد و این بار جایگاه دومی را نصیب این فیلم کرد. ساعد سهیلی، پولاد کیمیایی و بهنام بانی بازیگران سری سوم این فیلم هستند.

۳- مطرب

کارگردان: مصطفی کیایی

میزان فروش: ۳۸۵۴۸۸۹۱۰۰۰ تومان

مطرب سال ۱۳۹۸ اکران شد. زمانی که قیمت بلیت حدوداً بین ۶ تا ۱۸ هزار تومان بود. این فیلم کمدی آن سال به فروشی نزدیک به ۳۸ میلیارد و نیم رسید و در صدر پرفروش‌ترین فیلم سال ۱۳۹۸ قرار گرفت. متری شیش و نیم و تگزاس ۲ در رتبه‌های بعدی قرار داشتند.

حضور پرویز پرستویی با گریم و نقش کمدی و بازی محسن کیایی در کنار الناز شاکردوست و جذابیت‌های بصری فیلم‌برداری در ترکیه را شاید بتوان از دلایل فروش این فیلم دانست. پرویز پرستویی یک سال قبل از این فیلم در کمدی تهران لس‌آنجلس همراه با مهناز افشار بازی کرد اما آن فیلم فروشی عادی داشت و موفقیتی چشمگیر نصیبش نشد.

۴- هزارپا

کارگردان: ابوالحسن داوودی

میزان فروش: ۳۸۰۴۸۱۵۲۰۰۰ تومان

زمانی که هزارپا هر روز رکورد‌های فروش را جابه‌جا می‌کرد و تبدیل به پرفروش‌ترین فیلم تاریخ سینما شد، چشم‌ها متعجب بودند و ذهن‌ها گمان نمی‌کردند که این رکورد‌ها به‌زودی بتوانند شکسته شوند. حالا اما هزارپا در جایگاه چهارم دهه ۹۰ ایستاده است. کمدی هزارپا در سال ۱۳۹۷ اکران شد و در جایگاه پرفروش‌ترین فیلم این سال ایستاد. قیمت بلیت در سال ۱۳۹۷ حدوداً بین ۵ تا ۱۵ هزار تومان بود. فیلم‌های مصادره و لاتاری رتبه‌های دوم و سوم آن سال بودند.

۵- متری شش و نیم

کارگردان: سعید روستایی

میزان فروش: ۲۷۱۹۸۹۴۱۰۰۰ تومان

گاهی اجتماعی‌ها هم می‌فروشند. سعید روستایی بعد از فیلم ابد و یک روز با موضوع فقر و اعتیاد، در متری شیش و نیم نیز به سراغ همین سوژه‌ها رفت. اما این بار با نگاه و سبکی متفاوت داستانش را روایت کرد. فیلمی که از لحظه اول مخاطب را با یک سیلی وادار می‌کند تا انتهای فیلم را ببیند. موفقیت متری شیش و نیم را می‌توان مجموعه‌ای از سابقه کار قبلی کارگردان، بازیگران مشهور و داستان فیلم دانست.

این فیلم در اکران نوروزی سال ۱۳۹۸ قرار گرفت و توانست با قیمت بلیت حدوداً ۶ تا ۱۸ هزار تومان به فروشی بالای ۲۷ میلیارد تومان برسد. در پایان دهه نیز در جایگاه پنجمین فیلم پرفروش قرار بگیرد، اتفاقی که در میان لیستی از فیلم‌های کمدی قابل‌توجه است. متری شیش و نیم پس از مطرب پرفروش‌ترین فیلم سال ۱۳۹۸ بود.

*****

شما با چه خاطره‌ سینمایی دهه ۹۰ را ترک می‌کنید؟