فیلم تنگسیر با بازی بهروز وثوقی چگونه ماندگار شد؟
اختصاصی سلام سینما: صادق چوبک (14 تیر 1295 - 13 تیر 1377) نویسنده بزرگ ایرانی بود که خیلی‌ها او را در کنار محمدعلی جمال‌زاده و صادق هدایت از پدران داستان‌نویسی نوین ایرانی می‌دانند. او آثار مهمی چون مجموعه داستان «انتری که لوطی‌اش مرده بود» و رمان‌های «تنگسیر» و «سنگ صبور» را به رشته تحریر درآورد. در این میان، بی‌شک مشهورترین اقتباس سینمایی از آثار چوبک فیلم «تنگسیر» به کارگردانی امیر نادری (1352) است؛ فیلمی با بازی بهروز وثوقی، نوری کسرایی و پرویز فنی‌زاده که در گذر زمان بسیار دیده شده و جایگاه ویژه‌ای در خاطرات سینمایی سینمادوستان ایرانی دارد. دیروز بیست و هفتمین سالگرد درگذشت چوبک بود و امروز 109 سال از تولد او می‌گذرد. به این مناسبت، نگاهی انداخته‌ایم به برخی از عواملی که فیلم «تنگسیر» را به یکی از اقتباس‌های مهم تاریخ سینمای ایران تبدیل کردند.
بیشتر بخوانید:
5 اقتباس مهم سینما و تلویزیون ایران از رمان‌های معاصر
بدون شک نمی‌توان نقش رمان درخشان چوبک را در موفقیت فیلم نادیده گرفت. پرویز جاهد در کتاب «موج نوی سینمای ایران: مطالعه انتقادی» (ترجمه مجید کیانیان، نشر ایجاز، چاپ اول، تهران، 1403) به این اشاره کرده که رمان حماسی «تنگسیر» به‌خاطر شخصیت‌های قدرتمند و عناصر دراماتیکی که داشت قابلیت یک اقتباس سینمایی قابل‌توجه را داشت. جاهد همچنین به مضامین عدالت‌خواهانه و استعمارستیزانه رمان و نمایش ضدقهرمانان بی‌باکی اشاره کرده است که علیه وضع موجود قیام می‌کردند. این موضوعات با مضامین مورد علاقه امیر نادری همپوشانی زیادی داشتند. با توجه به این‌که داستان «تنگسیر» در جنوب کشور می‌گذشت و امیر نادری هم اهل جنوب کشور بود، به‌نظر می‌رسد که این کتاب از هر نظر برای او گزینه‌ای جذاب جهت اقتباس محسوب می‌شد.
نادری در مجموع به خط داستانی رمان و شخصیت‌ها و اتفاقات اصلی وفادار مانده و تغییرات و حذفیات اندکی را در فیلم نسبت به کتاب می‌بینیم. از جمله تغییرات می‌توان به این اشاره کرد که رمان چوبک از نگاه قهرمان و با روایت اول شخص پیش می‌رود اما فیلم با روایت دانای کل به جلو حرکت می‌کند. همچنین پایان‌بندی فیلم با کتاب تفاوت‌هایی دارد. جاهد میان مضامین اصلی کتاب و فیلم هم تمایز قائل شده است. از دید جاهد، رمان «تنگسیر» فضایی ضدانگلیسی و مضمونی ضداستعماری دارد اما مواجهه اصلی رمان در فیلم امیر نادری به طغیان فردی یک مرد مظلوم در برابر ظلم و ستم چند رباخوار حریص و بی‌رحم تقلیل داده شده است.
شاید همین تفاوت در ماندگار شدن فیلم در گذر زمان نقش داشته باشد. نکته اول این است که جنس طغیان فردی زارمحمد در فیلم (که با رمان متفاوت است) به‌خوبی با پرسونای بازیگری بهروز وثوقی هماهنگ بود. وثوقی، از «قیصر» (مسعود کیمیایی، 1348) به بعد، متخصص بازی در نقش ضدقهرمانان همدلی‌برانگیزی شده بود که عصیان افسارگسیخته و فردی‌شان قرار نبود ماهیتی ایدئولوژیک داشته باشد (هر چند، مثل «قیصر» و همین «تنگسیر»، می‌شد خوانش استعاری قدرتمندی از آن‌ها داشت). کاریزمای بهروز وثوقی بدون شک در گسترش موفقیت «تنگسیر» سهم انکارناپذیری داشته است.
ضمن این‌که به‌نظر می‌رسد در آن دوران اشاره‌های مستقیم ضداستعماری در فیلم‌های ایرانی محبوبیت کمتری از مفهوم عصیان فردی داشتند. این احتمال وجود دارد که طرفداران جدی سینمای ایران در آن سال‌ها (به‌صورت خودآگاه یا ناخودآگاه) می‌توانستند جنبه‌های ضداستعماری و ظلم‌ستیزانه فیلم‌ها (از جمله در مخالفت با حکومت وقت) را تشخیص دهند و برای جلب نظر آن‌ها نیازی به اشاره‌های مستقیم نبود. این روند را نه‌تنها در «تنگسیر» بلکه در بسیاری دیگر از فیلم‌های دهه 50 هم مشاهده می‌کنیم.
در مجموع می‌توان گفت کیفیت روایت و نوع نگرش صادق چوبک در «تنگسیر» در کنار حضور بهروز وثوقی در اقتباس سینمایی از آن و تغییرات جزیی اعمال‌شده توسط نادری در راستای هماهنگ‌کردن داستان چوبک با افکار و ایده‌های خودش، به ماندگاری «تنگسیر» کمک کردند.