ترومازون: معرفی یک مستند تکان‌دهنده در مورد شوروی | چگونه کمونیسم نابود شد اما آشفتگی از بین نرفت؟!
اختصاصی سلام سینما – کمال نادری مطلق | مستند 7 قسمتی «روسیه 1985-1999: ترومازون» به کارگردانی آدام کرتیس و محصول بی‌بی‌سی، با روایتی غیرمتعارف به روندی می‌پردازد که منجر به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و در ادامه ظهور ولادیمیر پوتین در عرصه سیاست روسیه شد.
این مستند را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: بخش اول از زمان روی کار آمدن میخائیل گورباچف به‌عنوان دبیرکل حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی در سال 1985 آغاز شده و با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در پایان سال 1991 به پایان می‌رسد. بخش دوم به هرج‌ومرج روسیه جدید از سال 1992 تا 1999 اختصاص دارد که منجر به قدرت‌گرفتن ولادیمیر پوتین شد. تماشای این مستند می‌تواند درس‌های زیادی برای بسیاری از مردم دنیا داشته باشد.
غیرمنتظره‌ترین ویژگی «روسیه 1985-1999: ترومازون» شکل بی‌واسطه روایت آن است. در این مستند نه از صدای راوی خبری هست و نه از حضور تحلیل‌گرانی که با بازگشت به گذشته به آشفتگی سیاسی روسیه در آن 15 سال می‌پردازند. کل فیلم از تصاویری آرشیوی تشکیل شده که ما را به دل بحران می‌برد. «ترومازون» نه‌فقط گزارش یک دگرگونی سیاسی بلکه بازتابی از زوال تدریجی یک ساختار است که نه لزوما در قالب یک انفجار ناگهانی بلکه با افتادن در یک سراشیبی و به‌شکل تدریجی اتفاق می‌افتد.
در بخش اول، شاهد این هستیم که چگونه حتی اصلاحات رادیکال گورباچف هم نتوانست روندی را متوقف کند که پیش از ظهور او آغاز شده بود. نظام ناکارآمد کمونیستی شوروی دیگر این امکان را نداشت تا بازار را به‌درستی مدیریت کند. بنابراین فضای بازتر سیاسی و تحولات اقتصادی گورباچف عملا در مقابل صف‌های طولانی نان، فروشگاه‌های خالی و گسترش فزاینده خشونت، عصبیت و سردرگمی میان مردم عادی رنگ باخت. برخی از این تحولات خود به تسریع وخامت اوضاع دامن زدند. به‌عنوان مثال یکی از طرح‌های حکومت شوروی در انتهای دهه 1980 شکل‌دادن به نوعی ماکت بدلی بازار آزاد با کنترل مرکزی بود. طبق این طرح، یک سازمان عریض و طویل با تحلیل مُدهای روز در هر بخش از شوروی، محصولات مرتبط را تهیه و به آن منطقه ارسال می‌کرد. با این وجود این طرح بیشتر به زخم‌ها دامن زد چون نه‌تنها هزینه کلانی صرف راه‌اندازی و پیشبرد این طرح سنگین شد بلکه بعد از مدتی مشخص شد تا کارمندان این بخش بتوانند وضعیت خرید مناطق مختلف شوروی را تحلیل و محصولات مرتبط را به هر منطقه ارسال کنند، ذائقه مردم تغییر کرده بود و این اجناس دیگر چندان به دردشان نمی‌خورد! این نوع از ایده‌های بی‌کارکرد و هزینه‌بر حکومت مرکزی نقش مهمی در تسریع روند سقوط شوروی ایفا کردند.
آنچه آدام کرتیس در مستند «ترومازون» نشان می‌دهد روندی تدریجی است که مثل موریانه پایه‌های حکومت کمونیستی را خورد؛ روندی که از مشکلات اقتصادی شروع شد و با برنامه‌ریزی متمرکز دولتی، عدم پذیرش شرایط روز، کاهش بهره‌وری، ناتوانی در رقابت با بازار جهانی، ناکارآمد شدن نهادهای رسمی، سنگین‌تر شدن نظام بروکراتیک، حضور نیروهای فاسد در بخش‌های میانی دولت شوروی که به فکر منافع شخصی خود بودند، و سقوط مشروعیت نظام کمونیستی گسترش یافت.
با این وجود، سقوط کمونیسم در شوروی لزوما به‌معنی یک پایان خوش تمام‌عیار نبود. بخش دوم «ترومازون» نشان می‌دهد که چگونه بوریس یلستین که رهبر گذار روسیه از حکومت کمونیستی به یک نظام سرمایه‌داری بود نتوانست بحران را کنترل کند. حرکت سریع به‌سمت نوعی خصوصی‌سازی افراطی و ناقص در شرایطی که زیرساخت‌های روسیه آمادگی این تغییر مسیر رادیکال را نداشتند، تنها پوسته را تغییر داد اما در عمل باعث شد بسیاری از نیروهای فاسد حکومت کمونیستی یک طبقه الیگارش را تشکیل داده و جیب خود را به قیمت ادامه سقوط اقتصادی پر کنند. نتیجه، سقوط میلیون‌ها نفر دیگر به زیر خط فقر بود به‌طوری‌که عده‌ای حتی آرزوی بازگشت حکومت کمونیستی را در سر می‌پروراندند.
«ترومازون» بدون تحلیل مستقیم و اشاره آشکار، نشان می‌دهد که چطور تداوم این روند منجر به قدرت‌گرفتن چهره ویژه‌ای چون ولادیمیر پوتین بود که با اِعمال نظمی سرکوبگرانه به عبور موقت روسیه از آن بحران چند ده ساله کمک کرد.
«ترومازون»، با روایتی مستقیم و استفاده از تصاویری کمیاب، ما را نه‌فقط به تماشای یک پایان، بلکه به مواجهه با آشوب‌های پس از پایان دعوت می‌کند.