اختصاصی سلام سینما - نگاهی به اولین‌های سینمای ایران در روزهای آغاز شکل گیری‌اش در دهه سی:

اولین فیلم سینمای ایران

اولین فیلم سینمای ایران یک فیلم سیاه و سفید و صامت بود؛ «آبی و رابی» که در سال ۱۳۰۹  به کارگردانی اوانس اوگانیانس ساخته شد.

تهیه کننده فیلم ساکوار لیذره بود و فیلم بردار آن خان بابا خان معتضدی. داستان این فیلم صامت ماجراهای خنده دار ۲ مرد کوتاه و بلند در موقعیت های مختلف را روایت می کند که براساس فیلم «پات پاته شون» دانمارکی ساخته شده بود.

«آبی و رابی» ۵۶۰ تومان هزینه ساخت داشت و هفت هزار تومان نصیب تهیه کننده اش کرد. اولین اکران این فیلم جمعه ۱۲ دی ۱۳۰۹، در سینما مایاک بود.

اولین فیلم ناطق

فیلم «دختر لر» اولین فیلم ناطق ایران بود. فیلمی که خیلی ها به اشتباه آن را اولین فیلم سینمای ایران می دانند.

این فیلم محصول استودیو امپریال فیلم (بمبئی) به تهیه کنندگی اردشیر ایرانی و فیلمنامه و کارگردانی عبدالحسین سپنتا بود. در این فیلم روح انگیز (سامی نژاد) و خود عبدالحسین سپنتا نقش های اصلی را بازی می کردند.

فیلم سیاه و سفید است و داستان جعفر و گلنار را روایت می کند که به دنبال علاقه ای که به هم پیدا می کنند باعث از بین رفتن بدی ها و جرم های مردم یک منطقه می شوند.

تهیه این فیلم که در هند فیلمبرداری شده بود، هفت ماه طول کشید و اولین اکرانش دی ۱۳۱۲ در سینماهای مایاک و سپه بود.

اولین توقیفی‌ها

هر دوره با توجه به تغییرات سیاسی اجتماعی، فیلم هایی گرفتار پیچیدگی شرایط شدند و آسیب دیدند.

ماجرا مربوط به بعد از انقلاب هم نیست؛ قبل انقلاب هم فیلم های متعددی به دلایل سیاسی توقیف شدند: از «گوزن ها» گرفته که از سال ۵۴ تا ۵۷ توقف بود تا «دایره مینا» که به دلیل سیاه نمایی و پرداختن به مسئله خون های آلوده گرفتار سانسور شد.

با این وجود عنوان اولین فیلم توفیقی به «جنوب شهر» فرخ غفاری در ۱۳۳۷ می‌رسد.

اولین فیلم ورشکست شده

«حاجی آقا آکتور سینما» (۱۳۱۲) دومین فیلم ایرانی از اوانس اوگانیانس است.

این فیلم به مدت چهار روز از چهارشنبه ۱۱ بهمن تا شنبه ۱۴ بهمن ۱۳۱۲ در تهران اکران شد. «حاجی آقا آکتور سینما» فیلمی سیاه و سفید و صامت است و تنها فیلم بازمانده از سینمای صامت ایران محسوب می‌شود.

این فیلم رویکرد شرایط متغیر سیاسی-اجتماعی ایران از سنت به مدرنیته را نشان می‌دهد.

اولین فیلمی که مبنای شکل فیلمسازی ایرانی و شروع صنعت سینمایی ایران شد

«طوفان زندگی» فیلمی به تهیه کنندگی اسماعیل کوشان، معروف به پدر سینمای ایران است.

وی فعالیت هنری را سال ۱۳۲۴ در استودیو سس فیلم کشور ترکیه با دوبله «دختر فراری» آغاز کرد و پس از بازگشت به ایران سال ۱۳۲۵ استودیو میترا فیلم و سال ۱۳۳۰ استودیو پارس فیلم را تأسیس کرد. شاپور ياسمی شريک او در پارس فيلم بود.

از دیگر فعالیت‌های کوشان می‌توان به انتشار مجله عالم هنر و ریاست اتحادیه صنایع فیلم ملی ایران سال ۱۳۴۸ اشاره کرد.

با گشايش استوديو ميترا فيلم و ساخته شدن «طوفان زندگی»، دومين دوره فيلمسازی در ايران آغاز می شود. اما سينمای ايران همچنان عنايتی به مستند ندارد.

کارها هنوزانگشت شمارند. قبل ازنمايش فيلم «طوفان زندگی»، درششم ارديبهشت ۱۳۲۷، يک فيلم گزارشی- تبليغاتی درباره سازمان خدمات اجتماعی به نمايش درمی آيد، و گروهی فرانسوی از مراسم ورزش باستانی در زورخانه فيلم می گيرند.

اولین فیلم پرفروش

«ولگرد» به کارگردانی مهدی رئیس فیروز با بازی ناصر ملک مطیعی که در سال ۱۳۳۱ ساخته شد و ۵۰۰ هزار تومان فروش کرد.

در زمانی که فیلم‌ها معمولا یک یا دو هفته روی پرده اکران می‌شدند، «ولگرد» سه ماه تمام اکران بود. هیچ نسخه‌ای از این فیلم در دسترس نیست.

اولین فیلم جنایی

«چهارراه حوادث» ساموئل خاچیکیان به سال ۱۳۳۴ که داستانش چنین است: «فرید» بعد از اینکه دختر محبوبش جوان پولداری را به همسری برمی‌گزیند برای به دست آوردن پول بیشتر وارد دار و دستهٔ «سلیم» و همکارانش شده و کارش به سرقت می‌کشد…

اولین کارگردان آکادمیک

«هوشنگ کاووسی» با ساخت «هفده روز به اعدام».

کاووسی پس از سه سال تحصیل در رشته تهیه‌کنندگی و فیلم‌سازی فارغ‌التحصیل شد و سپس وارد دانشکده ادبیات سوربن شد و در مقطع دکترای رشته فیلمولوژی به تحصیل پرداخت. رشته‌ای که به گفته خودش ربطی به تکنیک سینما نداشت.

وی زمان تحصیل در فرانسه برنامه زبان فارسی را در رادیو پاریس بنیان نهاد و پس از بازگشت به ایران فعالیت سینمایی را با کارگردانی ناتمام فیلم ماجرای زندگی در سال ۱۳۳۳ آغاز کرد.

آغار کار نقدنویسی کاووسی در مجله «روشنفکر» به صاحب امتیازی رحمت مصطفوی و سردبیری ناصر خدایار بود.

نخستین نقد هوشنگ کاووسی روی فیلم «لغزش» نوشته شد، مدتی بعد از سوی موسسه «عصر طلایی» به او پیشنهاد ساخت فیلم «هفده روز به اعدام» داده شد.

فیلم‌نامه «هفده روز به اعدام» توسط مدیر موسسه عصر طلایی از یک رمان پلیسی آمریکایی اقتباس شده بود. کاووسی تغییراتی را در فیلم‌نامه انجام داد و آن را جلوی دوربین برد.

در هنگام ساخت این فیلم دست‌اندازی کم‌تری نسبت به فیلم‌های پیشین که او شروع کرده بود، صورت گرفت و او توانست نخستین فیلم بلند خود را تا انتها کارگردانی کند. این فیلم در سال ۱۳۳۵ اکران شد.

اولین فیلم بیگ پروداکشن استودیویی

«شب نشینی در جهنم» فیلم سینمایی ایرانی ساخته شده در ۱۳۳۵ به کارگردانی ساموئل خاچیکیان و موشق سروری. سیاه و سفید. جلوه های ویژه این فیلم در دوران تولید خود چشمگیر بوده است.

«شب نشینی در جهنم» در بخش رقابتی هشتمین دوره جشنواره فیلم برلین در سال ۱۹۵۸ حضور داشته است.

این فیلم اولین فیلم ایرانی که به جشنواره کن راه پیدا کرد. این فیلم به خاطر ساخت دکورهای عظیم در آن زمان مورد توجه است.

اولین فیلم هنری مدرن

«سیاوش در تخت جمشید» فیلمی ۹۰ دقیقه‌ای به کارگردانی فریدون رهنما با اقتباس از شاهنامهٔ فردوسی و با بازی عباس معیری، مینو فرجاد و مارتا یمینی محصول سال ۱۳۴۶ کشور ایران است. این فیلم برنده «جایزه ژان اپشتاین» از جشنواره لوکارنو شد.

این فیلم تنها به مدت چهار روز در سینما «بلوار» نمایش داده شد.

اولین اقتباس از ادبیات کهن

«شب قوزی» فیلمی محصول سال ۱۳۴۳ به کارگردانی فرخ غفاری است.

این فیلم که سومین ساخته فرخ غفاری است بر اساس یکی از داستان‌های هزار و یک شب نوشته و ساخته شده‌است.

این فیلم در زمستان سال ۱۳۴۳ در تهران روی پرده رفت. این فیلم اگر چه در اکران عمومی با اقبال چندانی روبرو نشد ولی در جشنواره‌های کن، کارلوی‌واری و بروکسل مورد تحسین قرار گرفت.

اولین اقتباس از داستان مدرن

«شوهر آهو خانم» به کارگردانی داوود ملاپور و محصول سال ۱۳۴۷ است.

اولین فیلم مستقل که با پول شخصی ساخته شد

 «خشت و آینه» خشت و آینه فیلمی است ایرانی ساخته ابراهیم گلستان که در سال ۱۳۴۳ در استودیو فیلم گلستان ساخته شده است.

این فیلم در ۲۲ دی ۱۳۴۴ در سینما رادیوسیتی تهران اکران شد و سه هفته در آن سینما بر روی پرده بود.

عنوان فیلم اشاره به مثل «آنچه در آینه جوان بیند، پیر در خشت خام آن بیند» دارد و مانند دیگر کارهای گلستان هجویه‌ایست بر جامعه ایران.

این فیلم آغازگر سینمای موج نوی ایران به شمار می‌آید و بسیاری نمادهای آن بعدها مورد تقلید دیگر فیلمسازان ایران قرار گرفته -مانند صحنه عبور جنازه از کوچه که در فیلمهای بهمن فرمان‌آرا به تناوب آمده است.

اولین کارگردان ایرانی

طبعا اولین کارگردان سینمای ایران همان کارگردان فیلم «آبی و رابی» است.

اوانس اوگانیانس که زمان ساخت فیلم ۲۹ سال داشت و به روایت های مختلف اهل عشق آباد ترکمنستان یا مشهد بود. او را به نام اوانس اوهانیان هم می شناسند.

او رشته تجارت را در تاشکند، حقوق را در عشق آباد و سینما را در مسکو گذرانده بود و سال ۱۳۰۸ همراه دخترش زما (بازیگر فیلم «حاجی آقا آکتور سینما») به ایران مهاجرت کرد.

 در سال ۱۳۰۹ مدرسه آرتیستی سینما را که اولین مدرسه سینمایی در ایران بود، با نام پروشگاه آرتیستی سینما در تهران تاسیس کرد و در همین سال به عنوان نویسنده، کارگردان، بازیگر و تدوینگر، اولین فیلم تاریخ سینمای ایران، یعنی «آبی و رابی» را ساخت. 

اولین کارگردان زن سینمای ایران

قدرت زمان وفادوست معروف به شهلا ریاحی در سال ۱۳۰۵ در تهران متولد شد.

وی تحصیلات خود را تا سیکل ادامه داد و در سن ۱۷ سالگی بنا به درخواست و راهنمایی همسرش اسماعیل ریاحی که خود از شیفتگان تئاتر بود به صحنه تئاتر تهران راه یافت و برای اولین بار شادوران معروف معزدیوان فکری در نمایشنامه‌ای به نام «سیاست هارون‌الرشید» نقش اول دختر نمایش را به او داد.

او با کار سوم و چهارم در دنیای محدود تئاتر آن زمان به عنوان بازیگری محبوب و سرشناس مورد توجه قرار گرفت.

وی سینمای حرفه‌ای را در سال ۱۳۳۰ با فیلم «خواب‌های طلایی» به کارگردانی معزدیوان فکری تجربه کرد.

ریاحی سال ۱۳۳۵ فیلم «مرجان» را کارگردانی کرد و به این ترتیب نام اولین زن کارگردان سینمای ایران را به خود اختصاص داد.

اولین فیلمبردار سینمای ایران

میرزا ابراهیم عكاس‌باشی، پسر میرزا احمد صنیع‌السلطنه در سال ۱۲۵۳ هجری شمسی به دنیا آمد.

او به همراه پدر، ده سالی را در اروپا ماند و به تحصیل عكاسی پرداخت.

او در سفر اول مظفرالدین شاه به اروپا، به همراه گروه بود و پس از اینكه مظفرالدین‌شاه در هفدهم تیرماه سال ۱۲۷۹ در فرانسه با پدیده سینما توگراف، آشنا شد، دستور تهیه دستگاه آن را داد.

نخستین فیلم‌های ایرانی را نیز در همین سفر در اوستاند بلژیک به تاریخ ۲۳ مرداد ۱۲۷۹ برداشت.

عكاس‌باشی در بازگشت به ایران تا سال‌های آخر سلطنت مظفرالدین شاه در دربار بود، با آغاز سلطنت محمدعلی شاه دربار را ترک و مدتی به كار چاپ نشریه پرداخت. او نخستین فیلمبردار تاریخ سینمای ایران به شمار می‌‌آید.

اولین بازیگر زن

روح انگیز سامی نژاد، بازیگر «دختر لر» اولین بازیگر زن سینمای ایران بود.

سامی نژاد بعد از «دختر لر»، به دلیل استقبال مردم در اکران عمومی، در فیلم «شیرین و فرهاد» سپنتا هم بازی کرد.

کار اصلی سامی نژاد پرستاری بود و می گویند خانواده اش به خاطر بازی در سینما به شدت از او انتقاد کردند. به خاطر همین موضوع مجبور شد دوره ای را در تنهایی بگذراند.

اولین فیلم رنگی

«گرداب» فیلمی بود که در سال ۱۳۳۲ در قطع ۱۶ میلی متری به کارگردانی و نویسندگی حسن خردمند و بازیگری ناصر ملک مطیعی روی پرده رفت.

تهیه کننده «گرداب» هوشنگ محبوبیان در شرکت پارس فیلم بود. فیلمی که با دوربین اوریکون فیلم برداری و برای رنگی شدن به آمریکا فرستاده شد.

اولین جشنواره سینمایی

اولین جشنواره فیلم های ایران با عنوان گلریزان از ۲۲ تا ۲۸ اسفند ۱۳۳۳ در سینما متروپل برگزار شد.

در این جشنواره «پایان رنج ها» به عنوان بهترین فیلم، ساموئل خاچیکیان برای فیلم «چهارراه حوادث» به عنوان بهترین کارگردان، آرمان برای همین فیلم و هوشنگ بهشتی برای فیلم «مهتاب خونین» به عنوان بهترین بازیگران مرد و مهین دیهیم و منیر تسلیمی به ترتیب برای بازی در فیلم های «پایان رنج ها» و «مهتاب خونین» به عنوان بهترین بازیگران زن جشنواره انتخاب شدند.

اولین موسیقی متن فیلم

تا قبل از فیلم «قیصر» موسیقی متن در فیلم‌ها جایگاهی نداشت و معمولا موسیقی های آماده را روی فیلم‌ها مونتاژ می کردند اما اسفندیار منفردزاده برای فیلم مسعود کیمیایی موسیقی متن ساخت.

موسیقی محبوبی که بعدها در قالب کاست به بازار آمد و فروش خوبی هم داشت.

اولین ماهنامه سینمایی

امیتاز اولین ماهنامه سینمایی، یعنی «سینما و نمایشات» اوایل سال ۱۳۰۸ به نام علی وکیلی صادر شد اما اولین شماره «سینما و نمایشات» به مدیریت و سردبیری اسحاق زنجانی در ۴۸ صفحه در قطع وزیری یک سال بعد، در مرداد ۱۳۰۹ انتشار پیدا کرد.

اولین پوستر فیلم

"آبی و رابی" ساخته آوانس اوگانیانس از نخستین فیلم‌های ایرانی بود که برایش پوستر طراحی کردند.

پوستری که برای آن طراحی شده بود تصویری است از بازیگران فیلم که نگاه متعجب خود را به بیرون از کادر دوخته‌اند.