شطرنج باد؛ گمشده ای از سینمای ایران که بعد از چهار دهه دوباره نفس کشید + تصاویر
اختصاصی سلام سینما - مهین بهزادی: چند دهه پیش، فیلمی در ایران ساخته شد که کمتر کسی جرئت می‌کرد آن را بفهمد یا حتی اکرانش کند. «شطرنج باد» ساخته محمدرضا اصلانی، نه تنها تصویری پرابهام و تاریک از قدرت و فساد ارائه می‌دهد، بلکه با شیوه‌ای نوآورانه، روح موج نو سینمای ایران را در خود دارد. فیلم بعد از انقلاب ۱۳۵۷ گم شد و برای نزدیک به چهار دهه در فراموشی به سر برد. تصور کنید؛ گنجینه‌ای سینمایی که به خاطر شرایط تاریخی، تقریباً از دست رفت.
اما داستان این فیلم، درست مانند عنوانش، بادی است که گرد و غبار سال‌ها را می‌زداید. در سال 2015، نسخه‌ای از فیلم به‌طور معجزه‌آسا در یک فروشگاه دست‌دوم در تهران پیدا شد و پس از مرمت، دوباره روی پرده رفت. امروز، «شطرنج باد» نه تنها در میان منتقدان داخلی و خارجی احیا شده، بلکه به تازگی در فهرست بهترین فیلم‌های دهه ۱۹۷۰ مجله معتبر ایندی‌وایر قرار گرفته است.
بیشتر بخوانید:
یک فیلم ایرانی در جمع 100 فیلم برتر دهه 1970 به انتخاب IndieWire
منتقدان بسیاری فیلم «شطرنج باد» ساخته محمدرضا اصلانی را تحسین کرده‌اند و آن را یکی از برجسته‌ترین آثار سینمای ایران می‌دانند. به گفته آن‌ها، این فیلم نه تنها از نظر بصری و طراحی صحنه فوق‌العاده است، بلکه با روایت هوشمندانه و استفاده خلاقانه از نور و صدا، مخاطب را به دنیایی سرد و پرتنش می‌برد. برخی منتقدان حتی معتقدند که «شطرنج باد» نمونه‌ای نادر از تلفیق سینمای اکسپرسیونیسم با بستر فرهنگی ایران است و در عین حال، تجربه‌ای سینمایی است که با هیچ اثر دیگری قابل قیاس نیست.
منتقدان، کارگردان این اثر منحصر به فرد، محمدرضا اصلانی، را به عنوان یکی از پیشگامان سینمای نوآور ایران تحسین کرده‌اند. آن‌ها او را «مخترع زبانی سینمایی منحصربه‌فرد» می‌دانند که توانسته اکسپرسیونیسم آلمان و تأثیرپذیری از سینمای موج نو فرانسه را با فضای فرهنگی و تاریخی ایران تلفیق کند. دقت او در جزئیات - هر قاب، نورپردازی و حرکت دوربین - به خلق تجربه‌ای بصری و روایت‌محور کمک می‌کند و همین باعث شده است که «شطرنج باد» نه تنها یک اثر کلاسیک ایرانی باشد، بلکه در سطح بین‌المللی نیز مورد توجه قرار گیرد.
شخصیت‌ها در «شطرنج باد» مثل مهره‌های یک بازی شطرنج پیچیده‌اند. فساد و حرص قدرت، روابط انسانی را آلوده کرده و هویت هر شخصیت را به آزمون می‌کشد. روایت غیرخطی و گاه سوررئال فیلم، شما را وامی‌دارد که هر لحظه گوشه‌ای از حقیقت را کشف کنید، همان‌طور که باد آرام اما پیوسته، گرد و غبار را از روی صفحه شطرنج می‌زداید.
پس از مرمت، فیلم در جشنواره‌های جهانی متعدد به نمایش درآمد و تحسین شد. قرار گرفتن «شطرنج باد» در فهرست بهترین فیلم‌های دهه ۱۹۷۰ ایندی‌وایر، نه تنها نشان‌دهنده کیفیت سینمایی آن است، بلکه یک پیروزی فرهنگی برای سینمای ایران به شمار می‌رود. این فیلم، نشان می‌دهد که سینمای ایران همیشه خلاق، جسور و پرمعنا بوده و حتی در فراموشی، توانایی بازگشت دارد.
«شطرنج باد» حالا بیش از یک فیلم است؛ یک سند تاریخی، یک تجربه هنری و یک نمایش بی‌رحم از جامعه انسانی. فیلمی که سال‌ها در تاریکی بود، حالا روشنایی خود را یافته و یادآوری می‌کند که گاهی گنجینه‌ها، حتی پس از دهه‌ها، دوباره قابل کشف‌اند.
شهره آغداشلو در نقش کنیزک، و فخری خوروش در نقش خانوم کوچیک، محمدعلی کشاورز در نقش حاجی عمو، اکبر زنجانپور در نقش رمضان و حمید طاعتی در نقش کمیسر، با اجرای دقیق و ظریف خود، به عمق شخصیت‌ها و پیچیدگی روابط خانوادگی فیلم افزوده‌اند. به گفته منتقدان، بازی‌های آن‌ها در هماهنگی کامل با طراحی صحنه و نورپردازی منسجم، تجربه‌ای بصری و احساسی کامل برای مخاطب خلق می‌کند.
تهیه‌کننده فیلم در آن زمان بهمن فرمان‌آرا بوده که نقش مهمی در شکل‌گیری پروژه و حمایت از جسارت‌های بصری و روایی اصلانی ایفا کرده است.
