غیبت سبک، حضور نقد

غیبت سبک، حضور نقد

نقدی بر فیلم سوگلی (یورگوس لانتیموس، 2018)

زمانی که فیلم تمام شد. با دقت به تماشای تیتراژ پایانی نشستم. گرچه نام لانتیموس را در تیتراژ ابتدایی فیلم در مقام کارگردان دیده بودم، اما هنوز شک داشتم. اما درست بود. بله. کارگردان: یورگوس لانتیموس. دیدن چنین فیلمی از کارگردان یونانی ما غیرمنتظره بود. فارغ از کیفیت فیلم، این اثر، کاری کاملا متفاوت با آثار پیشین کارگردان است. چه به لحاظ فرم و چه به لحاظ محتوا. البته این تفاوت کمی منطقی می نمایاند وقتی متوجه می شویم که سوگلی نخستین فیلم لانتیموس است که فیلمنامه اش را خودش ننوشته. سوگلی در مکانی دیگر و دورتر از سوررئال های گذشته کارگردان می ایستد و شاید با توجه به پیشینه کارگردان باید بگوییم با اثری غیر لانتیموسی طرفیم. شاید موج عظیم کارگردانان خارجی مهاجرت کرده به هالیوود، لانتیموس را هم با خود کشانده تا او هم دست به ساخت فیلمی مخالف با مولفه های سبکی اش و همراه با جریان هالیوودی سازی، بزند. اما وقتی دقیق تر به واپسین اثر لانتیموس می نگریم، متوجه می شویم که شاید خیلی هم نمی شود او را با سایرین جمع زد. هرچند تا حدودی قصد گیشه را داشته اما هنوز رگه هایی به لحاظ تکنیکی و موضوعی در سوگلی به ارث مانده.

لانتیموس یک سوررئال ساز است. از آلپ و دندان نیش در یونان تا خرچنگ و البته کشتن گوزن مقدس در آمریکا که با داستان های اساطیری و پریان یونانی کار می کند. لانتیموس کارگردانی است که رویا و تصورات ناخودآگاه را بدون تصعید کردن آن برای تحقق التذاذ هنری به کار می گیرد. او فضای بین ناخودآگاه و خودآگاه را که با مرزی به نام نیمه خودآگاه از هم جدا شده را نادیده می گیرد و رویکردهای خیالی و انتقادی خود نسبت به معضلات مختلف اجتماعی را در بسط سوررئال قرار می دهد و گاه متوصل به داستانهای پریانی می شود. اما هنگامی که مناسبات میان ناخودآگاه و فعالیت خودآگاه از محدوده ی شرایط معمول خود تجاوز کند، مفهوم هنر به هیچ روی بسط پذیر نخواهد بود و این معضلی است که گاه نیش و کنایه های لانتیموس را تحمیلی و بیش از حد غیرقابل باور نشان می دهد، حتی در فیلم موفقش خرچنگ. چراکه هنرمند در روند خلق اثر در عین متأثر بودن از نیروها و فرایندهای ضمیر ناخودآگاه، با شعور و اراده ی خودآگاه نیز در تماس مدام است. و این گذار از دریچه نیمه خودآگاه شکل می گیرد. لانتیموس در سوگلی سعی در رعایت این مرزبندی را دارد و تاحدودی موفق عمل می کند. اما از آنجاکه ساختن فیلم تاریخی برای کارگردان غریب است، ضعفهای بسیاری نیز دارد. از طرفی دیگر آثار قبلی فیلمساز، زمان و مکان دقیقی ندارد، اما در این فیلم با زمان و مکان متعین و درستی روبه رو می شویم که حرکتی جدید و البته رو به جلو محسوب می شود.

لانتیموس برای در کنترل داشتن اثر همچون فیلمهای قبلی اش، فیلمبرداری را در لوکیشن های محدود نگه می دارد ودر مکانهایی تماما تعریف شده پیش می برد. لانتیموس از لوکیشن های کوچک و محدود برای ساختن جهانی بزرگ و نامحدود بهره می برد. خانواده ای که در خانه، فرزندانشان را به دور از جامعه حفظ می کنند در فیلم دندان نیش و حتی فضای خانه و بیمارستان در کشتن گوزن مقدس و سرانجام کاخ پادشاهی در سوگلی. این نوع نگاه از جز به کل که همیشه نحوه ی مواجهه تصویری لانتیموس با آن، یکی از ارزشمندترین ویژگی های سینمای وی به حساب می آید، در سوگلی مسئله ی پیچیده تری است. در آلپ انتقاد به کم ارزش شدن فردیت است، دندان نیش نحوه تربیت و رفتار والدین را نشانه می رود. در خرچنگ کار کمی گسترده تر است و عشق و بی عشقی و افراط و تفریط در قالب سیاست گذاری های جامعه و دولت را مورد نقد قرار می دهد. اما در سوگلی ما با واقعه ای تاریخی و سرخوردگی های ملکه ای عاجز و تلاش دو زن (ابیگل و سارا) برای نزدیک شدن و خوش خدمتی به او مواجهیم. در آثار قبلی لانتیموس نمادها مستتر است اما اینجا شکلی عینی تر و واقعی تر به خود می گیرد و دست کارگردان را می بندد. این محدودیت، لانتیموس را در نیمه ابتدایی فیلم کاملا خلع سلاح کرده است. فارغ از ضعفهای فیلمنامه که کم هم نیست، ضعف آشکار فیلم در آفرینش خط داستانی بلند به وضوح عیان است. نیمه ی ابتدایی فیلم کشش لازم را ایجاد نمی کند. به این معنی که فیلم، به هیچ عنوان به مخاطب نمی فهماند که به چه سبب آنچه قرار است در یک ساعت آینده اتفاق بیافتد اهمیت دارد. فیلم در نیمه اول خود، صحنه های پِرت زیاد دارد که هیچ راهبردی برای حرکت به سمت قصه و حتی شخصیت ندارد. لانتیموس مکانهای تکراری را در فیلمهای قبلی اش به گونه ای می گرفت که کارکتر اگرچه در سکانس های مختلف در مکان ثابتی است اما در موقعیت ها و شرایط متفاوت قرار می گرفت و مکانهای تکراری، موقعیتهای تکراری را سبب نمی شد. در سوگلی اما کارگردان دچار تکرار است، که به جز چند پلان نمی تواند از دامش خارج شود. لانتیموس با فیلمبرداری متمرکز و مثلا متفاوت و بازی های دوربینی، سعی می کند مکانهای ثابت را با حالتهای متفاوت بگیرد تا هم در مخاطب خستگی ایجاد نشود و هم سرپوشی باشد بر ضعف آشکار او در خلق میزانسن. او صحنه های راهرو کاخ و فضای بیرون در زمانهای تیراندازی و همچنین اتاق ملکه را با بازی کردن با زوایای مختلف می گیرد و این در حالیست که باز هم نمی تواند موقعیتهای جدیدی به لحاظ دراماتیک خلق کند و عجز او در ترسیم یک میزانسن درست در مکان های نام برده شده معلول تکنیک زدگی های فیلمساز است.

با شروع نیمه دوم فیلم، اثر کمی جان می گیرد و لانتیموس خود را پیدا می کند. دیزالوهای تکراری ابیگل به خودش که در نیمه اول فیلم شاهدش بودیم، در نیمه دوم شکلی معنادارتر به خود می گیرد و در جهت رشد شخصیت پیش می رود. مثلث عشق و نفرت توأمانِ لانتیموس در نیمه دوم شکل می گیرد و با کنشمندتر شدن شخصیت ابیگل و جدی تر شدنش، این رأس سوم در جایگاهش محکم می شود. سکانس درخشانی در نیمه دوم اثر هست که ابیگل و ملکه در اتاق درحال رقصیدن هستند که صدای شلیک، همزمان با رقص آنها به گوش می رسد که به شکلی تلویحی شکار شدن و ربوده شدن ملکه از چنگال سارا توسط ابیگل را نشان می دهد. این نقطه عطف در داستان، پژواک همان سکانسی است که ابیگل به پرنده شلیک کرد و خونش روی سارا ریخت و از همان جا کارگردان پایه ریزی اساسی تقابل این دو کارکتر که در قامتی عظیم تر، هرکدام بیانگر دو رویکرد سیاسی نیز می باشند ( رویکرد جنگ طلبی در جهت اقتدار میهن در وجود سارا و صلح طلبی و حمایت از کارگر در وجود ابیگل) را انجام داد. با این حال لانتیموس به جای اینکه بیشتر به این مسئله بپردازد که کدام یک از این دو رویکرد درست تر است، موضوع را از بالاتر می نگرد و به اشکالات و فساد درون سیستمی حکومت می پردازد و آن را در قالب مشکل روحی- روانی ملکه می گنجاند، و در نهایت تباهی او را که همان تباهی حکومت و جامعه است، به شکلی خوب بیان می کند. پلان پایانی فیلم، سوپرایمپوز کلوز ملکه و ابیگل و خرگوش ها که روی هم قرار گرفته را می بینیم. دو کلوز ماتم زده از دو شخصیت به هم رسیده که ظاهرا بیانگر پیروزی ابیگل بود اما در واقع نه تنها او به کامیابی نرسید، بلکه ملکه هم عاجزتر و درمانده تر از همیشه در موضعی بالاتر و غیردوستانه از ابیگل قرار دارد و سارا هم که تبعید شده و دیگر وجود ندارد. این بازی هیچ پیروزی نداشت. این اثر، انحطاط آرام حکومتی که با مفاسد اخلاقی و بی کفایتی حاکمش مواجه شده را، نمایان می کند. لانتیموس به ما می گوید: اگر حکومت و جامعه ای از پایه دچار اشکال باشد و رأس آن ناتوان، هیچ گروه و تشکیلات سیاسی ای هم نمی تواند آنرا نجات دهد و موجبات نابودی خود این گروه ها هم در چنین جامعه ای فراهم است. خرگوش های سفید و شاداب که نشان دهنده ی رابطه گرم و صمیمی ابیگل و ملکه بود هم در واپسین ثانیه های فیلم به خرگوش هایی سیاه تبدیل می شوند و در نهایت سیاهی تمام قاب را می گیرد و سرانجام تباهی همه چیز و همه کس.

یورگوس لانتیموس، این کارگردانِ اساسا منتقد در واپسین اثرش با فاصله گرفتن از سبک سوررئالیستی، سعی در بیان نقد خویش دارد و تا حدود زیادی هم موفق عمل می کند و این تلاش فیلمساز به اعتقاد نگارنده ی این نقد جای تحسین دارد.