درام، آواز، حماسه؛ تعزیه چیست و چرا هنوز زنده است؟
اگر نگاهی به گونه‌های نمایشی و آیینی کشور بیندازیم درخواهیم یافت که «تعزیه» مسیر پرفرار و نشیبی را پیموده تا در نهایت مخاطبان امروزی آن را به عنوان گونه‌ای نمایشی شناخته‌اند. به جرات میتوان گفت از دوره صفویه تاکنون صرفا تعزیه‌خوان‌ها بوده‌اند که شخصا این آیین را زنده نگاه داشته‌اند.
در میان گونه‌های نمایشی تعزیه را باید یکی از با اهمیت‌ترین‌ها دانست. تعزیه صرفا شعرخوانی با همراهی موسیقی نیست و در عین حال با وجود شبیه‌خوانی‌ها نمایش صرف هم نیست. تعزیه آمیخته‌ای از نمایش، موسیقی با چاشنی تاریخ است که بخش‌های مهمی از زندگی ائمه را روایت می‌کند.
مهم‌تر اینکه تعزیه ریشه در باورها، تاریخ و عواطف شیعی دارد. این هنر نمایشی، تلفیقی از شعر، موسیقی، سوگ‌خوانی و درام است . به زبان بهتر تعزیه نه‌تنها نماد سوگ شیعه است، بلکه آیینهای از تاریخ اجتماعی، ادبی و هنری ایران نیز به شمار می‌رود.
به تایید برخی مورخان تعزیه ریشه در آیینهای ایرانی دارد که وجود آنها به پیش از اسلام باز می‌گردد و در اینباره آیین سوگ سیاوش را میتوان مثال زد که تاییدی بر این ادعا است. اما در نهایت آنچه که در این رابطه وجود دارد این است که ریشه و تاریخچه دقیق تعزیه را نمی‌توان به زمان خاصی نسبت داد.
آنچه درباره آن میتوان با اطمینان صحبت کرد این است که پیش از ایجاد و ابداع تعزیه های امروزی این روضه‌خوانی بوده که در میان مردم رسمیت داشته است. تعزیه در واقع از زمان عزاداری عموم مردم در دهه اول محرم عمومیت و رسمیت یافته است. بسیاری معتقدند با رسمیت یافتن مذهب شیعه در دوره صفویه بوده که تعزیه معنای امروزی یافته است.
نگاهی به سرنوشت پر فرار و نشیب تعزیه در ایران/قاجار دوران طلایی تعزیه در ایران
دوران قاجار، به‌ویژه در زمان ناصرالدین‌شاه، دوران طلایی تعزیه در ایران است. در همین دوره بود که به دستور شاه مکانی خاص برای اجرای تعزیه در تهران ساخته شد که آن را با تکیه دولت می‌شناسند.
در همین مقطع تاریخی است که تعزیه بلوغ می‌یابد و اصطلاحا مکتوب می‌شود. چراکه متون که در تعزیه از آنها به عنوان نسخه یاد می‌شود توسط افرادی چون محمدعلی تفرشی و میرزا عبدالله شاهسون نوشته شدند.
«پهلوی» دوره افول تعزیه در ایران
همان قدر که تعزیه در دوران قاجار ارتقاء و رسمیت یافته در دوران پهلوی تنزل یافته و به حاشیه رفته است. در همین دوره بود که اجرای تعزیه توسط حکومت رضاشاه ممنوع شد.البته که در همین دوران خفقان نیز تعزیه‌خوان‌ها کار خودشان را کرده‌اند و برای مانایی آن تلاش کرده‌اند.
در ادامه و چندسال پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود که تعزیه به مرور جدی و جدی‌تر شد تا آنجا که هنرمندان و مسئولان در نهایت آن را به عنوان گونه‌ای نمایشی از زیرشاخه‌های تئاتر دانستند. تکیه‌ها بازسازی شدند و تعزیه در قالب جشنواره‌هایی همچون جشنواره بین‌المللی آیین‌ها و سنت‌ها بار دیگر رونق یافت.
نقش مهم موسیقی در تعزیه: زبان احساس و هویت نقش‌ها
اما یکی از مهمترین مقولات در تعزیه که همواره مغفول ماند، موسیقی است. وجود موسیقی و اشراف تعزیه‌خوان‌ها به دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی مهمترین اصولی هستند که در کم و کیف یک اجرا دخیل هستند.
موسیقی در تعزیه ، در القای احساس، فضاسازی دراماتیک و تمایز شخصیت‌ها نقشی اساسی دارد. برخلاف دیگر انواع نمایش، در تعزیه موسیقی تابع محتوا و نقش است؛ به عبارتی، موسیقی در تعزیه نه برای تزئین، بلکه برای افزایش بار حسی و نمایشی داستان به‌کار می‌رود.
تمایز نقش‌ها از طریق دستگاه‌های موسیقی
در تعزیه، شخصیت‌های مثبت (اولیا) و منفی (اشقیا) هر کدام لحن، مقام و دستگاه خاصی دارند. اولیاخوان‌ها اغلب در دستگاه‌هایی چون «شور»، «نوا»، «سه‌گاه» یا «همایون» می‌خوانند که بار عاطفی، حزن و معنویت دارند. در مقابل، اشقیاخوان‌ها معمولاً در «ماهور»، «چهارگاه» یا «بیات ترک» می‌خوانند که ریتمی خشن‌تر یا خودنمایانه‌تر دارند. این تمایز موسیقایی، بدون نیاز به گفتگو یا توضیح، به مخاطب می‌فهماند که با کدام شخصیت روبروست.
ریتم و وزن دراماتیک
موسیقی در تعزیه با ساختار عروضی شعر فارسی هماهنگ است. اشعار معمولاً در قالب‌های مثنوی یا بحر طویل اجرا می‌شوند و تعزیه‌خوان باید مهارت کامل در کنترل ریتم، ادای درست کلمات و هماهنگی با فضای صحنه داشته باشد. اجرای موسیقیایی باید با بالا و پایین شدن عاطفی متن هماهنگ باشد؛ برای مثال، هنگام وداع حضرت عباس یا علی‌اکبر، لحن به‌شدت سوزناک و آهسته می‌شود، در حالی‌که هنگام نبرد، ضرب‌آهنگ‌ها تندتر و حماسی‌تر می‌گردند.
سازها در تعزیه
در تعزیه سنتی، موسیقی بیشتر آوازی است و ساز نقش کمتری دارد؛ اما در اجراهای مفصل یا تکیه‌های درباری مانند تکیه دولت، گاه از سازهایی چون نی، طبل، سنج، شیپور جنگی یا ضرب برای تأکید بر فضای نبرد یا ترسیم صحنه‌های خاص استفاده می‌شد. ساز نی جایگاه خاصی در تعزیه دارد و اغلب همراه با صحنه‌های اندوه‌بار و مرثیه‌ها شنیده می‌شود.
بداهه‌خوانی و تأثیرات موسیقی مقامی
بسیاری از تعزیه‌خوان‌ها، به ویژه در مناطق روستایی، بخشی از نغمات خود را به صورت بداهه اجرا می‌کنند. این بداهه‌خوانی بر پایه دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی و نیز نغمه‌های موسیقی مقامی نواحی مختلف ایران استوار است. برای مثال، در تعزیه‌های جنوب، تأثیر نوحه‌های بوشهری و در مناطق شمالی، رنگ و لعاب موسیقی گیلکی یا مازندرانی دیده می‌شود.
موسیقی به عنوان ابزار انتقال معنا
موسیقی در تعزیه نقش مترجم احساسات را دارد. وقتی کلمات نمی‌توانند اندوه را به مخاطب القاء کند، این موسیقی است که با صدای لرزان و کشیده تعزیه‌خوان، مخاطب را به گریه می‌اندازد. گاهی تنها یک مصرع یا تحریر کافی است تا مخاطب، بدون دیدن صحنه‌ای خونین، عمق تراژدی را لمس کند.
سخن پایانی
امروزه تعزیه نه تنها در ایران، بلکه در کشورهایی چون عراق، هند، پاکستان، لبنان و حتی در مجامع علمی و دانشگاهی اروپا و آمریکا مورد توجه قرار گرفته است. این هنر نمایشی به‌عنوان یک نمونه منحصربه‌فرد از تئاتر آیینی ایرانی، در سال ۲۰۱۰ میلادی توسط یونسکو به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس جهانی ثبت شد. تعزیه در قالب جدید، علاوه بر اجرای سنتی در تکیه‌ها، در سالن‌های نمایش، جشنواره‌ها، و حتی پلتفرم‌های دیجیتال بازآفرینی شده است.
منبع : ایلنا