نگاهی به مستندهای ناصر تقوایی | نگاهی شاعرانه به فرهنگ و رسوم ایرانی
اختصاصی سلام سینما - الهام کوهی: هرچند به خاطر محبوبیت و پرمخاطب بودن فیلم‌های داستانی، ناصر تقوایی بیشتر با فیلم‌هایی چون «ناخدا خورشید» و «کاغذ بی‌خط» و سریال معروف «دایی جان ناپلئون»ش شناخته می‌شود اما او در مستندسازی هم کارنامه بسیار پرباری دارد و پیشرو و جریان‌ساز است.
بیشتر بخوانید:
سه اثر کمتر دیده‌شده ناصر تقوایی که ارزش بازنگری دارند
5 لحظه ماندگار آثار ناصر تقوایی؛ از دایی جان ناپلئون تا کاغذ بی‌خط
مستندهای تقوایی مانند فیلم‌های داستانیاش شاعرانه و پر از حس و معناست. نگاه انسان‌شناسانه و احترام به سوژه و فرهنگ و عقاید افراد، توجه به آیین‌ها و آداب و رسوم ایرانی و نشان دادن تنوع فرهنگی ایران، قاب‌بندی‌های درست و نمایش دغدغه‌ها و احساسات مردم با استفاده از موسیقی و صداگذاری دقیق از مشخصات بارز مستندهای تقوایی است و این ویژگی‌ها برای آن دوره تاریخی آوانگارد و نو محسوب می‌شود.
مستند نانخورهای بیسوادی
«نانخورهای بیسوادی» مستندی است در مورد عریضه‌نویسانی که جلوی دادگاه‌ها و ادارات و دادگستری می‌نشینند و درخواست‌ها و عریضه‌های مردم را می‌نویسند و بدین شکل از بیسوادی مردم نان درمی‌آورند. گرایش تقوایی به نمادگرایی باعث شده که از بیسوادی مردم به عنوان نماد عقب‌ماندگی و از عریضه‌نویسان به عنوان نماد کسانی که از ضعف‌های اجتماع بهره می‌برند استفاده کند.
مستند تاکسی‌متر
مستندی گزارشی- اجتماعی که در آن پلیس از ضرورت استفاده از تاکسی‌متر برای رانندگان صحبت می‌کند و رانندگان با این قانون مخالف هستند. نگاه انتقادی تقوایی به واقعیت جامعه و ناکارآمدی قوانین از این مستند شکل گرفته و بعدها در آثار داستانی او برجسته‌تر می‌شود.
مستند نخل
تقوایی در مستند «نخل» رابطه انسان و طبیعت را در منطقه جنوب ایران به تصویر می‌کشد و از نخل به عنوان زندگی و برکت یاد می‌کند و وابستگی انسان به طبیعت را بدون اینکه متکی به روایت مستقیم باشد با حرکت دوربین و ترکیب‌بندی و قاب‌های مناسب به تصویر می‌کشد.
مستند باد جن
«بادجن» یکی از مهمترین آثار تاریخ مستندسازی ایران است و از نظر زیبایی شناسی، موضوع بکر و فرم، نوع روایت و نگاه انسان‌شناسانه یکی از بهترین آثار تقوایی است. یکی از ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد تقوایی در این مستند این است که او «آیین زار» را با درک باورهای محلی و احترام به فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی بدون قضاوت و تحقیر خرافات به تصویر می‌کشد. ساختار روایت مستند که احمد شاملو با صدای شاعرانه و خاصش آن را گویندگی می‌کند غیرخطی و بدون توضیح علمی و گفت‌وگو است و تقوایی از حرکت، فضا، قاب‌بندی دقیق و به وسیله تصویر با مخاطب حرف می‌زند و بهترین اثر سینمای مستند فرهنگی ایران است.
مستند اربعین
ناصر تقوایی در این مستند از نریشن استفاده نمی‌کند و با صدای طبیعی آئین عزاداری و تدوین موزون و هماهنگ با نوحه و نمایش وجه جامعه‌شناسانه، مراسم‌های عزاداری فرهنگ جنوب ایران را به تصویر می‌کشد. صدای حماسی نوحه‌خوان نیز نقش مهمی در زیبایی و دلنشینی این مستند دارد.
مستند فروغ فرخ‌زاد
ناصر تقوایی این مستند را بعد از مرگ فروغ ساخته و بیشتر سعی در ثبت تاریخی مرگ فروغ و تاثیر او بر جامعه دارد و جنبه مردم‌شناختی ندارد.
***
مستندهای «مشهد قالی»، «پنجشنبه بازر میناب»، «موسیقی جنوب» و «تمرین آخر» سایر آثار مستند ناصر تقوایی است. به جز مستند «تمرین آخر» که درباره تعزیه حر دلاور و تمرین‌های مربوط به آن است و در ثبت جهانی آئین تعزیه در یونسکو تاثیر زیادی داشته است بقیه آثار مستند تقوایی پیش از انقلاب ساخته شده‌اند.