از «شکارگاه» تا تاریخ؛ زنانی که برای آزادیخواهان مادری کردند
در عصر قاجار، زنان ایرانی زیر سایه ساختارهای موجود فرصتی برای ابراز وجود اجتماعی نداشتند، اما تحولات سیاسی و فرهنگی آن دوره، بویژه جنبش مشروطه، مسیری برای حضور فعال آن‌ها ایجاد کرد. از اواسط این دوره به این سو، زنان قاجاری، نه تنها در اعتراضات و تظاهرات علیه حکومت استبدادی نقش داشتند، بلکه با تشکیل انجمن‌ها، حمایت‌های اجتماعی و حتی حضور نظامی، در شکل‌گیری تحولات سیاسی ایران نقش عمده‌ای ایفا کردند.
در عهد ناصرالدین‌شاه، چندین مورد تظاهرات به وسیله زنان علیه او صورت گرفت. از جمله در تهران به خاطر کمبود نان که زنان حتی به کالسکه شاه هجوم آوردند تا اصفهان که به دنبال گران شدن مس، زنان بی‌شماری همراه با شوهران خود به خیابان‌ها ریختند و اعتراض کردند. در این دوران، اگرچه محدودیت‌هایی برای زنان وجود داشت، اما زنانی هم بودند که امکان اظهارنظر در امور سیاسی را داشتند.
زنان در انقلاب مشروطه
بنیان‌های اولیه امکان اعتراض زنان در جامعه در زمان ناصرالدین شاه نهاده شد و بعد از او، مظفرالدین شاه بر مسند قدرت نشست، آن هم درست در دوره‌ای که نهضت مشروطه درحال شکل‌گیری بود. این نهضت با مشارکت مردم، بویژه زنان، ادامه یافت.
گروهی از انقلابیون، روزنامه‌نگاران، شعرا و حتی برخی از نمایندگان مجلس از طرفداران جنبش زنان در انقلاب مشروطه بودند. طنزهای علی اکبر دهخدا در روزنامه صور اسرافیل، حمایت شیخ محمدتقی وکیل الرعایا نماینده مجلس، اشعار ایرج میرزا و بعدها لاهوتی و میرزاده عشقی، در شکل‌گیری حضور پررنگ‌تر زنان در اوایل قرن بیستم بسیار تأثیرگذار بودند. در آن زمان حتی بسیاری از نشریه‌های مترقی همچون ملانصرالدین، قفقاز، صور اسرافیل، حبل المتین و ایران نو در مقالات و نامه‌هایشان از حقوق زنان دفاع کردند و آزادی اجتماعی بیشتری را برای آنان خواستار شدند اما در این میان زنان هم بیکار ننشستند و برای احقاق حق پا به میدان گذاشتند.
اما پرسشی که همیشه مطرح می‌شود این است که در یک جنبش مردانه و جامعه مردسالار، زنان چه نقشی داشتند و آیا مانند آنچه که در سریالی مانند «شکارگاه» می‌بینیم حق تیراندازی و امکان گرفتن سلاح در دست را داشتند؟
در پاسخ به این سؤال باید گفت پشت نقاب مردانه انقلاب مشروطه، زنان پیشرویی قرار داشتند که هر یک به سهم خود تلاش کردند تا از مشروطه دفاع کنند و در عین حال زنان را هم به آگاهی برسانند. یکی از زنانی که به گواه تاریخ در انقلاب مشروطه تأثیرگذار بوده، «زن حیدرخان» است. او هنگام تحصن علما در مسجد در جهت مطالبات مردم برای سرکوب اغتشاش طرفداران استبداد، چماق را زیر چادر پنهان می‌کرد و اطراف منبر علما می‌چرخید تا با کمک گروه زنان تحت امرش، امنیت مجالس آنان را در زمینه بی‌تفاوت نماندن مردم به وضع موجود جامعه تأمین کند.
از طرفی زمانی که تبریز در محاصره ۱۱ ماهه تبریز (از ۲ تیر ۱۲۸۷ تا ۹ اردیبهشت ۱۲۸۸) قرار می‌گیرد، فردی به نام زینب پاشا با هدف هل دادن چرخ مشروطه رهبری زنان مبارز در تبریز را برعهده می‌گیرد. آن‌ها با بذل زینت‌آلات و جهیزیه خود به تأمین ادوات جنگی می‌پرداختند و از طرفی هم این قیام یکی از رویدادهای مهم و تأثیرگذار در جنبش مشروطه ایران به‌شمار می‌آید.
سردار بی‌بی مریم بختیاری فرمانده نظامی قاجار
سردار بی‌بی مریم بختیاری یکی دیگر از زنانی است که به عنوان یک چهره برجسته و فرمانده نظامی در کنار برادرش علیقلی خان سردار اسعد، رئیس ایل بختیاری و سایر مبارزان بختیاری برای تحقق مشروطیت و اصلاحات دموکراتیک در ایران مبارزه کرد، اسلحه به دست گرفت، در برابر قزاق‌ها ایستاد و لقب سرداری گرفت.
او در فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان بختیاری در سال ۱۲۸۸ که همزمان با کنار رفتن محمدعلی شاه قاجار از مسند قدرت بود نیز نقش فعالی ایفا کرد. سردار بی‌بی مریم در جنگ جهانی اول (۱۲۹۳ تا ۱۲۹۷خورشیدی)، جانب آلمان‌ها را گرفت و در برابر روس‌ها و انگلیسی‌ها ایستاد. قدرت و نفوذ سردار مریم در منطقه به‌حدی بود که روس‌ها در هنگام فتح اصفهان، تمام اموال و املاک او را در این شهر مصادره کردند.
قلم، سلاح بی‌بی خانم استرآبادی بود
اما زنان تأثیرگذار صرفاً اسلحه و چماق به دست نگرفتند؛ کسی مانند بی‌بی خانم استرآبادی، جزو زنان فعال و طلایه‌دار احقاق حقوق زنان در ایران به شمار می‌آید. او اولین دبستان دخترانه ایران به نام «مدرسه دوشیزگان» را در سال ۱۲۸۵ شمسی و همزمان با پیروزی مشروطه تأسیس کرد.
بی‌بی خانم در حوزه نویسندگی هم فعالیت داشت، او علاوه بر اینکه در روزنامه حبل‌المتین مطلب می‌نوشت، کتاب «معایب‌الرجال» را هم در پاسخ به «تأدیب‌النسوان» نوشت. تأدیب‌النسوان که نام نویسنده آن مشخص نیست، در ده فصل، آداب مختلف زندگی را برای زنان برشمرده است.
فروغ‌الدوله قاجار، حامی نهضت مشروطه
در کنار بی‌بی‌خانم استرآبادی، یکی از کسانی که در این دوره از حامیان حقوق زنان به شمار می‌آید، فروغ‌الدوله، دختر ناصرالدین‌شاه قاجار و همسر ظهیرالدوله است. او طرفدار مشروطیت بود و مخالفت با برادرش، مظفرالدین‌شاه و برادرزاده‌اش محمدعلی شاه را به صورت علنی مطرح می‌کرد.
او در همان زمان تمام وقایع رخ داده را ثبت می‌کرد و در نامه‌ای برای همسرش ظهیرالدوله که عضو انجمن اخوت در رشت بود ارسال می‌کرد. او همچنین تحت تأثیر تاج الدوله، یکی از همسران پدرش به ادبیات علاقه‌مند شد، شعر سرود و تخلص خودش را صفا گذاشت.
در نهایت و در جریان فعالیت‌های سیاسی فروغ‌الدوله، همزمان با به توپ بستن مجلس یا همان استبداد صغیر در سال ۱۲۸۷، محمدعلی شاه دستور تخریب و غارت خانه او را نیز صادر کرد.
تأسیس انجمن آزادی زنان با دغدغه‌ای زنانه
فعالیت‌های تأثیرگذار برای حمایت از مشروطه اغلب اوقات در بستر فرهنگی بروز پیدا می‌کرد. پیش از آنکه محمدعلی شاه قاجار مجلس را به توپ ببندد و درست همزمان با نهضت مشروطه، انجمن‌های زنان متعددی راه افتاد.
از اعضای سرشناس این انجمن‌های مؤثر می‌توان به میرزا باجی خانم، خانم نواب سمیعی، صدیقه دولت‌آبادی، منیره خانم، گلین خانم موافق، افتخارالسلطنه و تاج‌السلطنه (دختران ناصرالدین شاه)، افسرالسلطنه، شمس‌الملوک جواهرکلام، خانم حکیم، میسیز جردن، خانم دکتر ایوب، افندیه خانم و فخرالملوک (دختر شیخ‌الرئیس قاجار) اشاره کرد. این انجمن بیش از آنکه رویکرد سیاسی داشته باشد، تلاش داشت زنان را به حضور فعال در فعالیت‌های اجتماعی و عمومی تشویق کند، جایگاه زنان را در خانواده و جامعه ارتقا و مسائل اجتماعی و حقوقی را به آن‌ها توضیح دهد.
انجمن نسوان وطن‌خواه به دنبال احقاق حق
پس از نهضت مشروطه و پایان جنگ جهانی اول، گروهی از زنان روشنفکر در سال ۱۳۰۱ با هدف ترویج حقوق زنان و بهبود شرایط دختران، انجمنی با نام «انجمن نسوان وطن‌خواه» را که از مهم‌ترین سازمان‌های زنان در دوره قاجاریه بود راه‌اندازی کردند. محترم اسکندری، نورالهدی منگنه، فخرعظمی ارغون، مستوره افشار، هما افشار، فخرآفاق پارسا و صفیه اسکندری هیأت مدیره این انجمن بودند.
در نتیجه تحولاتی که در دوره قاجار صورت گرفت فضای عمومی جامعه از سنت‌گرایی صرف به سمت پیشرفت نسبی حرکت کرد. به دلیل ارتباطات ایران با خارج، رواج نشریات و روزنامه‌ها، فعالیت روشنفکران و با فرصتی که در نتیجه انقلاب مشروطه حاصل شد، زنان شروع به فعالیت کردند. زنان پیشرو با هدف آگاه‌سازی زنان و رها ساختن آن‌ها از حصار خانه، اولین انجمن‌ها و تشکل‌های زنان را ایجاد کردند. در این مقطع شکاف بین سنت و مدرنیسم ایجاد شده و زنان را با موانع بسیاری از طرف سنت‌گرایان و افراد مذهبی مواجه ساخت.
منبع: روزنامه یران