درام جامعه شناسانه تأمل برانگیز

«جاده قدیم» آخرین ساخته­ی منیژه حکمت فیلمساز باسابقه قدیمی است که این روزها بر پرده اکران می باشد.
در سالهای اخیر چند فیلم با موضوع "تجاوز" ساخته شده اند که هر یک از منظری خاص به این پدیده ی مخرب و شوم اجتماعی پرداخته اند؛ این بار حکمت نیز این مقوله را از منظری دیگر به چالش کشیده است.
«جاده قدیم» بیش از آن که فیلمی درباره ی خودِ تجاوز باشد، درباره ی اختلال معروف روانشناسی یعنی "پست تروما" (یا اختلال استرس پس از سانحه) است. درواقع فیلمساز می کوشد تا با نگاهی دقیق، روند اتفاقاتی را که زن و خانواده ی او پس از تجاوز پشت سر می گذراند به تصویر کشد و این خود خلاقیت قابل تقدیری است چرا که مخاطب در عین انتظاری که برای کشف حقیقت (درواقع پیدا شدن متجاوز و ...) دارد بسیاری از آلام و دردهای زن را نیز به وضوح لمس می کند و با سلسله رویدادهایی که یک شخص آسیب دیده ممکن است پشت سر بگذارد آشنا می شود. مشخصاً فیلمساز به منظور به تصویر کشیدن دقیق و صحیح موقعیت چنین زنی، مشاوره­هایی را متخصصین روانپزشک گرفته است ضمن آن که بازی تأثیرگذار مهتاب کرامتی در درک موقعیت دردناک مینو، بسیار موثر است.
فیلمساز، ضمن در نظر گرفتن ابعاد روانشناختی مسئله، به برخوردهای اجتماعی و شرایط سختی که زن در جامعه – حتا جامعه ی کوچک دور و برش یعنی خانواده – با آن مواجه می شود نیز اشارات پررنگی دارد. بعنوان مثال، برخورد بسیار بد و غیرمنصفانه پدر بهرام (پرویز پورحسینی) با عروسش و پافشاری او برای پیدا کردن و مجازات متجاوز بیش از آن است که به سلامت روان عروس خود توجه کند یکی از همان بحران هاییست که احتمالاً بسیاری از آسیب دیدگان تجاوز با آن روبرو میشوند. درواقع پدرشوهرِ مینو، با نگاهی کاملاً سنتی بیش از هرچیز نگران از دست رفتن آبروی خانوادگی است و سعی دارد به نحوی جلویش را بگیرد؛ چیزی که برای همسر مینو (آتیلا پسیانی) آنقدرها هم مهم نیست. بنابراین حکمت، به درستی تقابل میان سنت و مدرنیته را در کار متبلور ساخته است.
یکی از معدود اشکالاتی که بر فیلمنامه وارد می دانم زوائد آن است؛ درواقع چند داستان فرعی به داستان اصلی فیلمنامه الحاق شده اند که به نظرم ضرورتی به بودنشان نیست. داستان فرعی زد و بند بانک گرچه در پایان به مثابه موتور محرکی­ست برای مینو تا مجدداً به زندگی عادی خود بازگردد اما در روند اصلی فیلمنامه تأثیر چندانی ندارد و کمکی هم به پیشبرد داستان نمی کند. علاوه بر آن، موضوعِ برادر بزرگتر مینو هم برایم چندان روشن نمی شود و به شکل گنگی در فیلم مطرح می گردد که در نهایت هم نه گره ای از آن گشوده می شود و نه گره ای از کار می گشاید بلکه اشاره به این مسئله نیز ظاهراً تنها در جهت تقویت روحیه ی مینو به کار گرفته می شود، خصوصاً که مینو در آن سکانس، تنهایی و بی کسی مادرش (شیرین یزدانبخش) را می بیند و کمی به خودش می آید.
فکر می کنم حل و فصل های فیلم می توانستند سر فرصت تر شکل بگیرند؛ بخش میانی درام، تا حدودی بی اتفاق و بی رویداد باقی مانده است و تنها به کشمکش های درونی مینو با خود و تبعاتِ تجاوز بر وی می پردازد اما فصل پایانی فیلم به ناگاه ریتم تندی می گیرد و مسائل و گره های فیلم پشت سر هم حل می شوند آن هم به شکلی ساده انگارانه که البته نگاه مثبت گرای خانم حکمت به این رویداد و القای نامحسوس این پیام، که بعد از چنین حادثه ی تلخی زندگی می تواند دوباره به جریان بیفتد و ادامه یابد قابل تحسین است.
«جاده قدیم» شخصیت های زیادی دارد، به نظرم درام این قابلیت را داشت که از تعداد شخصیت هایش کاسته شود با این وجود به لحاظ این که این شخصیتهای فرعی نقش چندانی در پیشبرد داستان ندارند، حضور هرچند کوتاه و بی تأثیرشان ضرری هم به فیلم نرسانده است. برخلاف بسیاری از منتقدان که سکانس اول فیلم (میهمانی شب چهارشنبه سوری) را زائد می دانند گمان می کنم این آغاز، شروع درستی برای فیلمی چون "جاده قدیم" است که خواه ناخواه به واسطه ی مضمونش مایه­هایی از ژانر تریلر را در خود حمل می کند؛ درواقع این، نگاه هوشمندانه ایست که فیلم از یک آرامش نسبی (همچون آرامش پیش از طوفان) آغاز شود و به این شکل با یک اتفاق هولناک سکه برگردد و اصلاً مسیر داستان دچار تغییری اساسی گردد.
«جاده قدیم» فیلم بازی های خوب است؛ بهترین بازی فیلم را مهتاب کرامتی ارائه داده است و شاید بتوان گفت یکی از بهترین شخصیت پردازی های کار را شیدا (ترلان پروانه) دختر مینو دارد؛ دختری نوجوان که نوع نگاهش به حادثه و شیوه ی برخوردش با ماجرا تفاوتهای چشمگیری با نگاه دیگران دارد و شاید این برخورد منطقی آن هم از سوی دختری هفده هجده ساله نگاه درست و متفاوتی در فیلم باشد.
«جاده قدیم» فیلمی ست که همه چیزش به اندازه است؛ از اجرا تا بازی های فرمیک و بصری (خصوصاً در القای تضادِ نور و تاریکی در جریان تحولات درونی زن)، کارگردانی فیلم خوب است، بازی ها خوب اند، تدوین و فیلمبرداری و همه چیز آن در حد یک فیلم خوب باقی مانده و در عین حال پیچیدگی خاص یا خارق العاده ای هم ندارد.
شاید انتظارتان از منیژه حکمت فیلم حیرت انگیزی چون «زندان زنان» باشد؛ اگر با این توقع قرار است به تماشای «جاده قدیم» بنشینید توصیه می کنم دیدگاه خود را کمی تغییر دهید چرا که «جاده ..» اساساً فیلم معمولی تری نسبت به «زندان زنان» است و قرار نیست تا آن اندازه ساختارشکن باشد اما این قضیه باعث نمی شود چیزی از ارزشش کاسته شود. ضمن آن که به چالش کشیدن یک موضوع حساس اجتماعی همواره قابل تقدیر است خصوصاً که فیلمساز از اجرایش هم سربلند بیرون آمده باشد.