مبانی اجتماعی ساخت فیلم و سریال در ترکیه

    سال ها قبل حین اقامت در مالزی، هنگام بحث پیرامون موضوعی با یک دوست مالزیائی، در پاسخ به ادعای او گفتم: دروغ میگوئی. گفت: دروغ یعنی چه؟!
بعد که متوجه اشتباه خود شدم ( مالزیایی های مسلمان "نه چینی های ساکن آن کشور" دروغ گفتن را قبح غیر قابل بخشش تلقی می کنند و اصولا از کودکی با کلمه ای به نام دروغ آشنا نمی شوند)، کلی زحمت کشیدم تا به او بفهمانم که دروغ چیست؟!

    مردم مالزی به واسطه سفر یک تاجر مسلمان ایرانی به آن کشور؛ و به دلیل حسن خلق، ایمان و صداقت وی، به اسلام گرویدند، اسلامی که آنها دارند، نمونه مجسم اسلام واقعی است، اسلام بدور از ریا، دروغ، حقه و کلک، اسلام بدون تقیه و خالص که این امر، مردم آن کشور را جزو سالم ترین مردمان جهان قرار داده است.

    دروغ نگفتن و قبیح شمردن آن، در کشور همسایه خودمان ترکیه نیز برای کسانی که در آن کشور زندگی کرده اند، همواره قابل لمس بوده است. مردم ترکیه نیز کمابیش از خصلتی چون خصلت مردم مالزی، البته تا حدودی کمتر برخوردارند. دروغ گفتن در باور مردم مسلمان این کشور، عملی شنیع، دور از اخلاق و ناجوانمردانه محسوب می شود، لذا در آنجا شاید شاهد برخی زرنگی ها، حقه بازی ها، کلک و بزه و.... باشیم، اما موضوع دروغ نگفتن و توجه به حلال و حرام، بعنوان دو عنصر اصلی احترام به آموزه های دینی، از جایگاه ویژه ای نزد مردم آن کشور برخوردار است.

    هفته گذشته ضمن تماشای سریال ترکیه ای Hercai " تردید " که این روزها بسیار گل کرده است، به صحنه ای برخوردم که درسی فراتر از دروغ نگفتن را می داد. Akın Akınözü "میران" هنرپیشه نقش اول این سریال، به همراه زن خود Ebru Şahin " ریان" که در فیلم باردار نیز هست، هنگام عبور از باغ یک کشاورز، یک عدد انار بخاطر ویار "ریان" از درختی کنده و پولی بابت آن در آنجا می گذارند و می روند. علیرغم این، آنها باز خود را متعهد به کسب حلالیت از صاحب باغ دانسته و فردای همان روز، به پیرمرد صاحب باغ مراجعه و از او حلالیت می طلبند. پیرمرد کشاورز میگوید: درست است که شما اسکناسی بابت اناری که از درخت کندید، گذاشته بودید، اما من راضی نبودم، لذا باید برای جلب رضایت من اینجا کار کنید. "میران" شروع به تمیز کردن باغ و جمع آوری برگ ها و شاخه های شکسته از روی زمین و بیل زدن می کند و "ریان" با وجود حامله بودن، به تمیز نمودن کلبه پیرمرد و پختن غذا برای او اقدام می نماید. بعد از چند ساعت کار، صاحب باغ اعلام رضایت کرده و با دادن اناری به آنان، مراتب حلال نمودن زوج مذکور را اعلام و برای آنها آرزوی سلامتی می کند.

    این یک سکانس معمولی در این سریال نبود، دنیایی از درس و اعتقاد به دین و آموزه های دینی پشت سر آن نهفته بود. عنصر ناپیدا و گم شده، نه در سینمای کشورمان؛ که در جامعه مشوش و نهادینه شده با دروغ و کم اعتقاد به حلال و حرام.

    سریال های ترک بر خلاف آنچه که برخی آنها را دارای ماهیت بدآموزی می دانند، در بطن خود، زیبائی های مرتبط با شئونات شخصی و اجتماعی منبعث از دیدگاه های دینی، مذهبی، اعتقادی و ملی را به نمایش می گذارند که تاثیر عمیق خود را بر نگاه های تیزبین در جوامع مختلف می گذارد.

    اگر بخواهیم مبانی اجتماعی ساخت فیلم و سریال در ترکیه را فهرست کنیم، موارد زیر را میتوان بعنوان الگوی رفتاری کارگردانان ترک مورد توجه قرار داد:

. توجه به اخلاق و مبانی آن
. توجه به حفظ ارزش های خانواده
. توجه به فرهنگ، آداب و سنن ترک
. توجه به آموزه های دینی و اعتقادی
.  عدم پرداختن به مسائل سیاسی روز
. توجه به پوشش بانوان در حد عرف جامعه
. عدم پرداختن به موضوع اقلیت های قومی
. وارد نشدن به مسائل تفرقه برانگیز در جامعه
. عدم پرداختن به موضوعات صرفا دینی و مذهبی
. عدم پرداختن به شخصیت های حقیقی و حقوقی حتی در قالب اشاره و استعاره
. اجتناب از نمایش صحنه های معاشقه
. اجتناب از نمایش صحنه های سکسی
. عدم ورود به مسائل مناقشه آمیز سیاسی. اجتماعی، دینی. مذهبی و....
. توجه به خواسته های حاکمان سیاسی
. زیر سوال نبردن حاکمیت و ارکان آن
. عدم نمایش چهره های مذهبی ( پیامبران و امامان )
. توجه به ریشه های قوی ملی گرائی
. ساخت سریال های تاریخی با هدف اصلاح و بازسازی فرهنگی تاریخ ترک
. فرهنگ سازی با هدف گسترش نفوذ در جوامع ترک زبان

    در ترکیه بر خلاف کشورمان، خط قرمز اعلام شده ای در زمینه ساخت فیلم و سریال وجود ندارد، دولت ترکیه سیاست کنترلی خود در این زمینه را از طریق مکانیزم های موجود در RtüK (سازمان عالی رادیو و تلویزیون ترکیه) اعمال می کند. این سازمان که خود را موظف به حفظ و حراست از ارزش های خانواده و فرهنگ ترک می داند، در مقابل فیلم ها و سریال هایی که موازین رسمی و عمومی را رعایت نکنند، با شکایت نهادهای دولتی، به موضوع ورود کرده و سازنده و کانال پخش کننده فیلم و یا سریال مورد نظر را با جریمه مالی، تعطیلی موقت و حتی دائم مجازات می کند.

    در ترکیه در زمینه ساخت فیلم و سریال، ما با نوعی نمایش دمکراسی روبرو هستیم، ساخت فیلم و سریال در آن کشور نیازمند کسب اجازه از فرد، نهاد و یا سازمان خاصی نیست، هر کسی میتواند بر اساس فیلمنامه ای نوشته شده، بدون ارائه آن به مرکز خاصی برای تصویب و تائید و یا جرح و تعدیل، اقدام به ساخت فیلم یا سریال نماید، اما ترس از احتمال توقیف و یا جریمه، غالب تهیه کننده های ترک را به خودسانسوری و رعایت خواسته ها و امیال حاکمیت وادار می کند، در نتیجه آنها سعی می کنند فیلم و یا سریالی را بسازند که با سیاست های  حزب حاکم همخوانی داشته باشد تا به مشکل برنخورد. این رویه باعث شده است تا کارگردانان ترک از قدرت ریسک پذیری کمتری برخوردار شده و وارد موضوعات چالشی و بحث انگیز نشوند. به عنوان مثال، هیچکدام از فیلمسازان ترک تا کنون نتوانسته و یا نخواسته است تا فیلمی مستقل در ارتباط با کردها بسازد، و یا سیاست های دولت آن کشور، در زمینه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را به چالش بکشد؛ و یا به موضوعات بحث برانگیز ملی و مذهبی ورود نماید؛ و یا حتی شخصیت های ملی، مذهبی و حکومتی را در قالب اشاره و استعاره مورد نقد و بررسی قرار دهد، برخی از معدود فیلم ها و سریال های ساخته شده در این زمینه ها نیز صرفا سفارشی و هدفمند بوده اند؟!

     این رویه باعث شده است تا سینمای روشنفکری ترکیه نیز به محاق رفته و سینمای آن کشور از وجود فیلم های فاخر، روشنگرانه، سیاسی و ضد سیاست های حاکم محروم بماند. اینکه گفته شود در سالیان اخیر هیچ اثر قابل توجهی را از فیلمسازان ترک در این زمینه شاهد نبوده ایم، سخن بگزاف گفته نشده است. 

     در حالی که در ایران قبل و بعد از انقلاب، علیرغم محدودیت های بیشمار، صرفا بر اساس تیزهوشی کارگردانان و پذیرش خطر از سوی آنان، موضوعات بسیار مهمی، در قالب حقیقی و یا به صورت اشاره و استعاره به تصویر کشیده شده اند که قابل احترام و تحسین بوده است.

    کارگردانان ترک برخلاف همتایان ایرانی خود که مسائل مبتلابه جامعه و نقش دولتمردان در آن، در آثارشان حرف اول و آخر را می زند، عموما به ساخت فیلم و سریال در خصوص موضوعات اجتماعی و پوپولیستی که هزینه و خطر کمتری برایشان دارد، اقدام می کنند. در نتیجه دست به ساخت سریال هائی می زنند که در داخل ترکیه و خارج از آن، خواهان و بازار داشته باشد تا هم منافع مادی قابل توجهی را نصیب آنان نماید و هم اینکه با مشکل اعتراض و توقیف و جریمه روبرو نگردد. آنها با دور نمودن خود از واقعیات جامعه ترکیه؛ که همچنان یک جامعه نیمه بدوی محسوب می شود و علیرغم توسعه سیاسی و اقتصادی آن کشور، بدلیل بافت غالب روستایی، با معیارهای یک جامعه مدرن همچنان فاصله دارد، تصویری غیر واقعی از جامعه را به نمایش می گذارند که همچون تابلوی نقاشی شده ذهنی یک نقاش حرفه ای عمل کرده و مخاطب را راضی نگاه دارد، آنان با فیلم های ساخته شده خود، در واقع نوعی جامعه آرمانی را به نمایش می گذارند که آرزو و خواست اکثر قریب به اتفاق مردم آن کشور نیز هست. لذا برای رسیدن به چنین هدفی آنان استفاده از زنان زیبا روی، لوکیشن های شیک و تمیز، فضاهای شهری مدرن، زندگی مبتنی بر اصول، آداب و فرهنگ غرب، نمایش ارتباطات آزادانه با جنس مخالف را به امری بدیهی تبدیل می کنند.

    دولت ترکیه نیز با توجه به شرایط و موقعیت کاری کنترل شده تهیه کننده ها و کارگردانان در آن کشور و ضمن توجه به رغبت جهانی به سریال های تهیه شده از سوی آنان، برخی تهیه کننده ها را به ساخت سریال های تاریخی ترغیب و تشویق می کند تا از ورای آن، با بازسازی فرهنگی تاریخ ترک، هدف گسترش نفوذ در جوامع ترک زبان از آسیای میانه گرفته تا منطقه بالکان و احیای سیاست نئو عثمانی را دنبال نماید.

    در چند سال اخیر با توسعه شبکه های اختصاصی همچون "نت فیلیکس"، فیلمسازان ترک میدان عمل نسبتاً راحت تر و آزاد تری را برای فعالیت پیدا کردند تا بتوانند با دغدغه کمتری نسبت به گذشته، با استفاده از نعمت تکنولوژی ارتباطات، نسبت به ساخت فیلم ها و سریال های روشنگرانه اقدام نمایند، اما در عمل، عواملی چون منفعت طلبی، ملی گرائی حاکم بر ذهنیت آنان و دور شدن تدریجی از عامه مردم، بدلیل لزوم پرداخت های سینمائی به دور از واقعیات جامعه برای جلب نظر مخاطب خارجی و در نهایت شکل گرفتن قشر جدیدی از سلبریتی ها که خود را تافته جدا بافته از جامعه فرض می کنند، باعث شد تا پرداختن به مسائل ریشه ای جامعه از طریق این شبکه ها نیز شکل واقعیت بخود نگیرد و تمایل و آرزوی قشر روشنفکر و تحصیلکرده ترکیه همچنان نقش بر آب گردد. جالب اینکه علیرغم عدم تمایل تهیه کنندگان و کارگردانان ترک برای ساخت فیلم ها و سریال های روشنگرانه و ساختار شکنانه، این حد از آزادی عمل نیز به مذاق دولت ترکیه خوش نیامده و مقامات حزب حاکم، به تلاش برای وضع قوانین و مقررات محدود کننده برای انتشار فیلم و سریال از طریق  "نت فیلیکس" اقدام نمودند؟!

    گفتنی است اگر به همان اندازه کارگردانان و تهیه کنندگان ترک، همتایان ایرانی آنها آزادی عمل داشتند و علاوه بر خود سانسوری، ده ها مرکز و نهاد و مجمع و محفل و.... سرسختانه بر کار آنها نظارت نمی کردند، فیلم های سینمائی و سریال های ساخت ایران می توانستند از جایگاه شایسته تری نسبت به ترکیه در جهان برخوردار گردند، اما به همانگونه که این محدودیت ها اجازه رشد، توسعه و بالندگی به سایر بخش های جامعه را داده است، به سینمای کشور نیز خواهد داد.