معرفی، نقد و بررسی فیلم سفیر، اولین فیلم عاشورایی سینمای ایران

«سفیر» فیلمی است به کارگردانی فریبرز صالح و نویسندگی خود او و کیهان رهگذار (که در نگارش آثار تاریخی تبحر داشت و نگارش فیلمنامه سریال «سربداران» و نگارش و ساخت سریال «بوعلی‌سینا» از جمله دیگر فعالیت‌های او است). فرامرز قریبیان، عزت‌الله مقبلی، جلال پیشواییان، کاظم افرندنیا، محمدتقی کهنمویی و کیومرث ملک‌مطیعی از جمله بازیگران فیلم محسوب می‌شوند. «سفیر» داستان یکی از یاران امام حسین (ع) به نام قیس بن مسهر (با بازی فرامرز قریبیان) را روایت می‌کند که با نامه‌ای از سوی ایشان برای سلیمان بن صرد خزاعی راهی کوفه می‌شود. اما در راه توسط مأموران ابن زیاد (والی کوفه) دستگیر شده و به زندان می‌افتد. شرط آزادی او سخنرانی علیه امام حسین (ع) است.

بیشتر بخوانید:

کدام روز واقعه بهتر است: فیلمنامه بهرام بیضایی یا فیلم شهرام اسدی؟

از جنبه‌های مختلفی می‌توان «سفیر» را در صف اولین‌ها قرار داد. از یک سو، این اولین محصول مذهبی و مرتبط با امام حسین (ع) در آن دوران بود. از طرف دیگر، «سفیر» را می‌توان اولین فیلم عظیم و پرهزینه (بیگ پروداکشن) سینمای ایران پس از انقلاب دانست. در زمانه‌ای که سینمای ایران درگیر آشفتگی و نابسامانی آشکاری بود و حتی تکلیف سرنوشت این هنر مشخص نبود، تولید فیلمی مثل «سفیر» قمار بزرگی بود. شاید در ابتدا خیلی‌ها فکر می‌کردند که نتیجه این اقدام پرخطر، یک فیلم بسیار ضعیف خواهد بود. اما حاصل کار، حساب‌شده‌تر و درگیرکننده‌تر از چیزی بود که انتظار می‌رفت.

البته در مرور فیلم، طبیعتاً برخی از ویژگی‌ها توی ذوق می‌زند. به‌عنوان مثال نبود شخصیت‌های زن (حتی در نماهای دور) یکی از مواردی است که باورپذیری اثر را زیر سؤال می‌برد. اما «سفیر» در مجموع یک گام بلند رو به جلو برای سینمای تاریخی ایران بود. فراموش نکنید زمانی که «سفیر» ساخته می‌شد، عمده تجربیات ایران در حوزه ژانر تاریخی به فیلم‌هایی محقر با دکورهایی مصنوعی و بازی‌ها و دیالوگ‌نویسی‌های اغراق‌شده محدود می‌شد. بنابراین امروزه چنین به نظر می‌رسد که دست‌اندرکاران «سفیر» فیلم را با ایده تبدیل آن به یک فیلم-الگو جلوی دوربین بردند.

«سفیر» به پرفروش‌ترین فیلم سال ۱۳۶۲ سینمای ایران تبدیل شد و منتقدان هم، شاید با توجه به انتظار پایینی که از فیلم داشتند، در مجموع واکنش مثبتی به فیلم نشان دادند. با این وجود، «سفیر» نتوانست موجی از فیلم‌های مشابه را به راه بیاندازد. این ناکامی بیش از کیفیت فیلم ناشی از سختی‌های تولید فیلم‌های تاریخی (از جمله هزینه بالای تولید این دسته از آثار) است. با این وجود، «سفیر» از ویژگی‌هایی برخوردار بود که هنوز هم می‌توان مورد توجه قرار داد. برخی از این ویژگی‌ها به شرح زیر است:

• «سفیر» نشان می‌دهد که ساخت قهرمانانی مصمم و سخت‌کوش که با مشکلات بزرگی روبه‌رو می‌شوند اما از تلاش در راه حفظ آرمان‌ها و اعتقادات خود دست نمی‌کشند می‌تواند چه تأثیری بر تماشاگر بگذارد. تماشاگر به‌خوبی می‌تواند سختی‌هایی را درک کند که قیس بن مسهر در طول فیلم تحمل می‌کند. همین نزدیکی به قهرمان باعث می‌شود که ارزش اقدامات قهرمانانه او بالاتر برود و شجاعت او تأثیر بیشتری بر تماشاگر بگذارد.
• استفاده از عوامل حرفه‌ای، مشخصاً تأثیر خود را بر فیلم گذاشته است. حضور افراد کاربلدی چون نعمت حقیقی (فیلمبردار) و کامبیز روشن‌روان (سازنده موسیقی متن) مشخصاً به غنای فنی «سفیر» کمک کرده و در مقابل دوربین هم تعدادی از قدرتمندترین بازیگران آن دوران حضور داشتند.
• شمایل‌سازی، هنری است که هر فیلمساز و بازیگری ندارد. فرامرز قریبیان به خوبی در شمایل یک قهرمان تاریخی-مذهبی جا می‌افتد و حضوری ماندگار را به ثبت می‌رساند. از سوی دیگر این جمله آلفرد هیچکاک همیشه جواب می‌دهد که هر چقدر شخصیت شریر قوی‌تر باشد، فیلم شما قوی‌تر است (نقل به مضمون). شخصیت‌های منفی «سفیر» از جمله ویژگی‌های مثبت آن به شمار می‌روند. در میان بازیگران فیلم به‌طور ویژه می‌توان به کاظم افرندنیا اشاره کرد که حضوری به‌یادماندنی دارد.
• فریبرز صالح و کیهان رهگذار می‌دانستند که ارتباط با توده مخاطبان ممکن نمی‌شود مگر استفاده از اصول جذابیت سینمایی. آن‌ها سعی نکرده‌اند که «سفیر» را از دیالوگ‌ها و مونولوگ‌های شعاری آکنده کنند. در عوض شاهد ریتم مناسب، تعلیق و هیجان، و خشونتی فراتر از حد انتظار هستیم. شاید بتوان این‌گونه گفت که پرداخت «سفیر» برخلاف الگوهایی که به‌خصوص در سال‌های بعد تبلیغ شد، پرداختی به‌سبک فیلم‌های تاریخی سینمای آمریکا بود و همین به دیده‌شدن فیلم در آن دوران کمک کرد.
• قدرت مدیریت این پروژه بزرگ (آن هم در دوران تلاطم و به‌هم‌ریختگی سینمای ایران) را نباید نادیده گرفت. فیلم تجربه‌ای به‌مراتب بزرگ‌تر و پیچیده‌تر از تمام محصولات هم‌دوره‌اش در سینمای ایران است و چنین پروژه‌ای را نمی‌توان فقط با پول کلان مدیریت کرد. برای رسیدن به این هدف، نیاز به آدم‌هایی باتجربه و حرفه‌ای وجود دارند که بتوانند با عوامل پرتعدادی در تماس بوده و حضور تمام آن‌ها را کنترل کنند به‌طوری که خروجی کار یکدستی قابل‌تشخیصی داشته باشد. این اتفاق در «سفیر» رخ داده و به همین دلیل است که فیلم، علی‌رغم کمبود امکانات و شرایط سخت تولید، هنوز هم کمتر از برخی از محصولات سال‌های بعد سینمای ایران در این حوزه توی ذوق می‌زند و می‌توان آن را یک محصول حرفه‌ای نامید.

منبع: ماهنامه صبا