عباس کیارستمی فیلم سازی که سینمای ایران را به شکل انسان دوستانه ای به جهان معرفی کرد جای خالی اش این روزها بیش از پیش احساس می شود . کیارستمی از آن دسته فیلم سازانی بود که با آثارش زندگی می کرد و فیلم نامه هایش دارای مضامین بالایی از چرایی زیستن ، انسان دوستی ، فلسفه مرگ و عشق به هم نوع بود . متاسفانه فیلم سازی کیارستمی در خارج از کشور مظلومانه ترین شکل فیلم سازی یک ایرانی در آن سوی مرز ها بود . فیلم سازی که عناصر سینمایی اش رابطه عمیقی با فرهنگ ایرانی دارد و هرگز نتوانست آن ارتباطات معنا گرایانه ای که در : زیر درخت زیتون ، زندگی و دیگر هیچ ، باد مارا خواهد برد ، خانه دوست کجاست تشکیل داد را با فرهنگی بیگانه شکل دهد . و ساخت آثاری همچون : بلیط ها ، مثل یک عاشق ، کپی برابر اصل و ... نمونه خوبی از این جداماندگی فرهنگی است . 

*خانه دوست ، زیر پای دشمن 

عباس کیارستمی را فیلم «خانه دوست کجاست» به جهانیان معرفی کرد . فیلمی که اولین قسمت از سه گانه کیارستمی در ستایش کوکر (منطقه ای در گیلان) است . «خانه دوست کجاست» با وجدان خالص کودکانه ساخته شده ، پسری که به اشتباه دفتر دوست خود را به خانه می برد و برای دوستش در روز بعد با خشم معلم روبه رو نشود خود را به آب و اتش می زند تا خانه وی را پیدا کند و دفتر را به او پس دهد و ... . داستان در فیلمنامه کیارستمی یک اتفاق عمیقا دراماتیک است . اتفاقی که دارای لایه های روانشناسی و فلسفی بالایی از جمله : تغییر زاویه دید به مبانی وجدان در فرهنگ یک ملل ، بزرگی ذهن در عین کم سن و سال بودن جسم ، حضور همواره بیگانگان برای جلوگیری از رسیدن قهرمان در هدفش هم به جنبه مثبت و هم به جنبه منفی (از پیرمردی که با نیت خوب ادرس اشتباهی به قهرمان قصه می دهد تا پدربزرگی که خود سمبلی از جامعه عقب افتاده فرهنگی است) و ... . اما در این جا قصد موشکافی لایه های عمیق این اثر همواره بدیع را ندارم و تنها به این بسنده می کنم که فیلم در عین انتخاب سادگی کلام از ابژه های عقب افتاده ای در فرهنگ کشورمان حرف می زند که برای کودکانی که قرار است آینده را بسازند و برای آنهایی که آیندشان را با چنین تفکراتی تخریب کردند قابل درک است . سینمای کیارستمی همواره پلی میان کودکی و بزرگی انسان است و انسانی که فکر می کند با افزایش عمر همه چیز به جهت مثبت تغییر می کند در حالی که درست عکس این قضیه اتفاق خواهد افتاد . رفتار مشکوکانه و آمرانه مادر نسبت به فرزند خود تا پدر بزرگی که به گونه ای نصیحت می کند که خبر از یک فاجعه فرهنگی در آن نسل می دهد . عصری که پدرها هر چند روزی یک بار فرزندشان را به نیت تربیت صحیح به باد کتک می گرفتند تا در آینده این رفتارشان به یاد پدربزرگ هایی آید که حسرت امنیت فعلی کودکی نوه هایشان را بخورند . کیارستمی بسیار جدی با نگاهی معصومانه به این لایه ها می پردازد ، نه تنها در این اثر بلکه در بسیاری از آثاری که با کانون پرورش فکری کودکان همکاری داشته تعهد خود را به این موضوع نشان داده است . «خانه دوست کجاست» نمونه ای از حسرت های فرهنگی – اخلاقی نسلی است که همواره در برابر نیروهای مهاجم سرخم کرده است . 

*گزارش تنهایی یک مرد 

اما کیارستمی که به شدت فرهنگ زیسته ایرانی را نقد می کند یک سال قبل از انقلاب فرهنگی نخستین فیلم بلندش را به تهیه کنندگی بهمن فرمان آرا می سازد که به نظر من در کارنامه هنری مظلوم واقع شده است . گزارش نه تنها خبر از یک واقعه هولناک فرهنگی در بطن خانواده های ایرانی می دهد بلکه به خوبی تنهایی یک مرد را در برابر همه داشته ها و آرزوهایش به تصویر کشده است . قهرمان قصه فردی ساده لوح و عصبی است که از همکارش در اداره مالیات رودست می خورد و کار خود را از دست می دهد او به کوچکترین اتفاقات اطرافش واکنش منفی نشان می دهد . از سوی دیگر با وجود اینکه همسرش اعظم را دوست دارد اما دارای غرور کاذب مردانه ای است که این غرور بانی تمام تنهایی اش در برابر دنیای پول و سرمایه است . اما همچنان مرد را با همه سردرگمی اش در شیوه زیستن و جاهلیت جوانی و ناپختگی آن دوران پایبند و متعهد به خانواده نشان داده است و حقایق تلخ و شیرینی از وضعیت فرهنگی آن زمان برملا کرده که ادامه اش در نطفه خفه می شود . «گزارش» نه تنها اثری پویا از کیارستمی بلکه می توان گفت جدی ترین فیلم کیارستمی دربرابر نقد فرهنگ زیسته ایرانیانی است که هموراه سرگردان در چرایی ها دست و پا می زند . جامعه ای که هنوز در شرایط همه پرسی فرهنگی مانده است و به اتحاد کلام در هیچ زمینه نرسیده . جامعه ای که در تامین بدیهایت زندگی خود وامانده و با دیدن یک جنس مخالف برانگیخته می شود . قصد نقد جامعه را با نگاهی موافق به کیارستمی ندارم اما باید بگویم این اثر سر و شکلی از جامعه آنروز ها و این روزهای مارا عنوان می کند که تماشا و درک کردنشان از هر زمان دیگر مفید واقع می شود . همه حرف فیلم در این جمله خلاصه می شود که : خانواده عضو جدایی ناپذیر فرهنگی از اجتماعی است که هم ثروت می خواهد و هم عزت نفس . 

*باد همیشه مخالف می وزد

در ارائه تحلیل هر یک از آثار این فیلم ساز فقید رعایت نوبت نکرده ام که چه بسا اگر این گونه بود بهتر می توانستم صعود فلسفی فیلم ساز را شرح دهم اما به عمد چنین رویه ای را برای ارائه سرمایه ملی سینما در پیش گرفتم که همپوشانی آثار در معنا و کلام را بازگو کنم . «باد ما را خواهد برد» حاصل سفرهایی است که کیارستمی به لحاظ ذهنی و دیداری داشته است . گروهی که برای ثبت مراسم تدفین خاص روستایی به آنجا سفر می کنند و منتظر می مانند تا شخص مورد نظر دار فانی را وداع گوید ؛ غافل از اینکه مرگ و زندگی را نمی توان صد در صد تخمین زد و چه بسا سالهای سال پیرزن صد ساله آن روستا به زندگی در بستر ادامه دهد . اتفاقات این داستان مختص کیارستمی است . فیلم سازی تجربه داری که از هر زمان دیگری بهتر می تواند به طور مخفیانه همه چیز را زیر سوال ببرد . این سوالات بخش عمده اش در داستان فیلم پاسخ داده می شوند و بخش عقیدتی اش می ماند برای مخاطب و سلیقه اش در این زمینه . در واقع کیارستمی بار دیگر زندگی شهری را با نمایش روابط نادوستانه آن گروه سه نفره نقد می کند و از روستاییانی می گوید که زنانشان حاضر اند ده شکم زایمان داشته باشند ، برای مرگ صاحب کار شوهرانشان صورت خود را زخم کنند اما خانواده شان را با چنگ و دندان نگاه دارند  و خیلی راحت و اتفاقی می شنویم که همسر قهرمان قصه در مکالمه تلفنی به شوهر خود شک می کند . البته فیلم های کیارستمی دارای این نقطه ضعف هستند که المان های بیش از حد فرهنگی موجود در آنان باعث از دست رفتن سوژه مورد نظر می شوند . به عنوان مثال در این فیلم تنها یک بار می بینیم که قهرمان قصه با همسر خود صحبت می کند و در آن یک بار هم قول بازگشتن چندروزه را به وی می دهد اما ما بقی مکالمات محدود به مکالمات کاری می شوند که شاید شنیدنشان به این اندازه لازم نباشد . نام این فیلم که از شعرهای فروغ وام گرفته شده متناسب ترین عنوانی است که می توان برای چنین اثری انتخاب کرد . نه تنها قهرمان قصه بلکه همه آدمهایی که می بینیم ، به عنوان مثال کودکی که همیشه دغدغه مدرسه رفتن و امتحانش را دارد اما نمرات بالایی کسب نمی کند ، برای ادامه مسیر زندگیشان در چنین شرایطی ، خوب یا بد ، منظور زندگی روستایی با اداب کهن است یا سفر به شهر و روبه مدرنیته جرکت کردن ، خود را به دست باد می سپارند و با تفکر هر آنچه پیش آید خوش آید عمر را طی می کنند . در این میان قهرمان قصه که منتظر مرگ پیر آن ابادی است شاید هدف مشخص تری در زندگی نسبت به دکتری که از روی لذت بیمارانش را درمان دارد . کیارستمی در این فیلم از زندگی مدرن دور می شود اما همچنان تاثیرات مدرنیته را بر زندگی روستاییان به تصویر کشیده چه به لحاظ فرهنگی و چه به لحاظ ابزار زیستن . 

*زندگی با طعم مرگ

کیارستمی اوج فلسفه تجربی از زیستن را در اثری به نام «طعم گیلاس» به تصویر می کشد . فیلمی که مدام شخصیت را در مارپیچ یک جاده کوهستانی خشک برای یافتن یاری هم عقیده برای خودکشی جابه جا می کند و در آخر مردی می یابد که خود تجربه مثبتی از خودکشی داشته آن هم با رسیدن به توت های شیرینی که شاید برای قهرمان قصه ما طعم گیلاس بدهند . فیلمنامه این فیلم پر از تناقض های جاه طلبانه ای است که فیلم ساز را روبه روی تسلی بخشی های شریعت ، پند بزرگان ، چشم اندازهای زیبای زندگی و ...  ، در برابر درد ناشناخته ای که تا ابد برای مخاطب ناشناخته خواهد ماند ، قرار می دهد . فیلمی که با یک سو تفاهم اخلاقی موتور محک خود را گرم می کند و تا پایان بیننده را منتظر چنین سوتفاهماتی نگاه می دارد غافل از اینکه خود بیننده این سوتفاهم را در همان ابتدا باور نکرده است . سینمای کیارستمی در این اثر از هر زمان دیگری جسورانه و کوبنده تر است ؛ سینمایی که در جوار شهر قرار دارد اما از مارپیچ های کوه بالا می رود تا به مرکز تاکسی دِرمی رسد در این میان با افرادی روبه رو می شود که هر روز دیده می شوند اما نه به صورت جدی . آدمهایی که از هر روشن فکری روشن فکر تر هستند ، زندگی را سخت نمی گیرند پای بند به آنچه اموخته اند می مانند و گاهی مانند سرباز مظلومی برای رهایی از دست یک زورگو فرار را به قرار ترجیح می دهند . آدمهایی که گدایی کردنشان هم نمونه ای والا از انسانیت است و در عزت نفس کامل به این کار مشغول هستند . سینمای کیارستمی با طعم گیلاس سر و شکل جدی و عمیق تری به خود می گیرد سینمایی که از نقد فرهنگی – تربیتی فاصله گرفته و حال به درجه بالاتری یعنی زیستن و مرگیدن رسیده . 

*مثل حسین سبزیان

جدای از این که المان های سینمایی مشابهی در اثار فیلم سازی عباس کیارستمی و اکیرا کورساوا در شیوه ارائه نقد فرهنگی جامعه خود وجود دارد از نظر شخصیتی این دو خیلی به هم نزدیک هستند . با تماشای آخرین یادگاری از عباس کیارستمی دریافتم که تا چه اندازه این فیلم ساز با کوروساوای ژاپنی همذات پنداری می کند . شدیدا مرا به یاد حسین سبزیان انداخت این مرد علاقه مند به سینما که در فیلم کلوزآپ کیارستمی زندگی و سواد هنری اش روایت می شود روزی خود را محسن مخملباف معرفی می کند و وارد خانواده ای می شود که فرزندانی سینما دوست دارند و ... . «مثل یک عاشق» سرگذشت مظلومانه مترجم و نویسنده ژاپنی است که به طرز مشکوکانه ای با یک دختر مستاصل آشنا می شود . سعی می کند او را در ادامه راه زیستن هدایت کند . در حال حاضر بزرگترین مسئله او برخورد با پسری است که او را دوست دارد و دارای عقاید کهنه و مشکوکی نسبت به معشوق خود است و ... . این اثر به طور موازی دو اندیشه را نقد و معرفی می کند . اول اندیشه ای که منجر به تنهایی و وابستگی های اتفاقی روانی می شود در برخورد با پیرمرد . دوم اندیشه را که از فاصله فرهنگی زیادی بین جوانان حکایت می کند دو شخصیتی که هر دو در یک زمان زیسته و رشد یافته اند اما به دلیل فرهنگ خانوادگی متفاوتی که آنان تجربه کرده اند اکنون توان برقراری یک ارتباط سالم دو طرفه را ندارند . فیلم به شدت فرهنگ ایرانی – ژاپنی را نقد کرده است و به نظر من فرهنگی را نقد می کند که در همه جوامع یک سان است اما در این دو کشور بیشتر دیده می شوند . کشور هایی که زیستنشان مدرن است اما تفکراتشان خودخواهانه و غیر متعارف . مثل یک عاشق مابه ازاهای بیرونی زیادی برای رسیدن به منظور کارگردان در خود می بیند به عنوان مثال شخصیت پیرمرد ، چهره ای دیده نشده از یک نویسنده و مترجم است . فیلم ساز در این اثر جنبه های روانی تنهایی در سنین بالا و مرگ بر اثر حادثه ، حتی بر اثر اصابت سنگی که از کوچه به قصد تخریب شیشه خانه ای پرتاب می شود ، به نمایش گذاشته . تنهایی در سنسن سالخوردگی هر آدمی را می ترساند غافل از اینکه آن تنهایی به اندازه تنهایی دختری که جامعه آن را پس زده ، پسر مورد علاقه اش آن را درک نمی کند و از همه مهمتر دارای قدرت و نیروی زیستن زیادی است از تنهایی یک پیرمرد اهل کتاب کشنده تر است . کیارستمی در این اثر با کوروساوا وداع می کند ، با ژاپن و سینمای انسان دوستانه ای که به تصویر کشیده ست . همان طور که به طرز غریبانه ای چند سال بعد با زیستن در این دنیای بی رحم و خالی از عشق خداحافظی می کند . کیارستمی به غیر از آثاری که در این یادداشت نام بردم : مسافر ، پنج ، کلوزآپ ، لباسی برای عروسی و... را در کارنامه خود دارد که اگر مجالی برای زیستن باشد آنها را معرفی و تحلیل خواهم کرد و چه بسا کارگردانی مانند کیارستمی نیازی به معرفی تحلیل نداشته باشد و من به عنوان یک دوست دار سینما فقط بتوانم حس همدردی با یک فیلم ساز را در خود ارضا کنم . فیلم سازی که دردهایش دوای جامعه امروز ما است .