مستند «برزخی‌ها» در برزخ
با اعلام نتایج داوری شانزدهمین جشنواره بین المللی سینما حقیقت، شاهد آن بودیم که یکی از معدود مستندهای خوب این دوره از جشنواره یعنی برزخی‌ها ساخته عارف افشار نه‌تنها جایزه‌ای دریافت نکرد بلکه در کمال تعجب در هیچ رشته‌ای حتی نامزد هم نشد و دست خالی جشنواره را ترک کرد. به نظر می‌رسد نادیده گرفتن برزخی‌ها و بی‌مهری به آن بی‌ارتباط با موضوع و محتوای آن نباشد چراکه برزخی‌ها را می‌توان از آثار خوش ساخت، استاندارد و مهم جشنواره به شمار آورد.
این مستند که با محوریت داستان نخستین فیلم توقیفی پس از انقلاب ساخته شده است علاوه بر اینکه به چگونگی این رخداد می‌پردازد، افراد و جریان‌های فکری تصمیم‌گیر در عرصه سینمای پس از انقلاب را نیز به زیر ذره‌بین برده و نتایج و کارنامه عملکرد آنان را معرض قضاوت عموم و حتی خودشان قرار می‌دهد.
فیلم سینمایی برزخی‌ها با حضور جمعی از هنرمندان سینمای قبل از انقلاب نظیر محمدعلی فردین، ناصر ملک مطیعی، سعید راد و محمدعلی کشاورز، به کارگردانی ایرج قادری و نویسندگی سعید مطلبی تولید شد. فیلم، داستان فرار یک گروه زندانی است که به قصد خروج از کشور به روستایی مرزی پناه می‌برند و درحالی که در تلاش هستند تا از مرز عبور کنند با تجاوز یکی از کشورهای همسایه به مرز مواجه شده و از تصمیم خود منصرف می‌شوند و می‌مانند تا از میهن خود دفاع کنند و در نهایت جان خود را در همین راه فدا می‌کنند.
از جمله نقاط قوت مستند برزخی‌ها، سیر روایی منسجم و منطقی آن است که به لطف تدوین محمدرضا سقازاده و محمدرضا بیاتی، ریتم مناسبی پیدا کرده و مخاطب را تا انتها نگه می‌دارد. اثر پس از اشاره به جمله تاریخی امام خمینی در بهشت زهرا مبنی بر اینکه «ما با سینما مخالف نیستیم، ما با مرکز فحشا مخالفیم»، توضیح مختصری درباره فیلم سینمایی برزخی‌ها می‌دهد و سپس به سراغ این پرسش اساسی میرود که فیلم برزخی‌ها در سال‌های آغازین انقلاب چرا و چگونه متولد شد؟ و پس از آن، این سؤال که اساساً چرا توقیف شد؟ کندوکاو مستند پیرامون افراد و طرز فکرهایی که برای دهه‌ها اختیار سینمای پس از انقلاب را در اختیار داشتند مخاطب را به نکات جالب و درخور تأملی می‌رساند که شاید پاسخ ابهامات و سؤالاتی ورای مستند نیز باشد. مستند عارف افشار ما را متوجه این مسئله می‌کند که چرا امروز نیز برخی برخوردها، تصمیم‌ها و رویکردها در جریان است بدون آنکه وقایع گذشته چراغ حرکت برای مسیر امروز شده باشد.
اگرچه مجموعه‌ای از علل در توقیف شدن فیلم برزخی‌ها نقش داشتند و مستند به آن‌ها می‌پردازد اما آنچه مسئله اصلی فیلم‌ساز است تنها توقیف یک فیلم سینمایی نیست بلکه عملکردهای قابل نقد و تنگ‌نظری‌های افرادی است که سینما را میراث انحصاری خود می‌دانستند. مسئله مستند، افراط‌هایی است که تا به امروز نیز آثار سوء آن قابل مشاهده است و نکته جالب ماجرا نیز عدم پاسخگویی مسببین این وضعیت است. یکی از مهره‌های اصلی به خارج از کشور پناهنده شده و دو تن دیگر نیز حاضر به مصاحبه و گفتگو نمی‌شوند. پشت این عدم پاسخگویی، حرف‌های زیادی نهفته است و قسمت تلخ ماجرا این جاست که این افراد حتی حاضر به عذرخواهی و یا توضیح بابت عملکرد چندین ساله خود نیز در عرصه فرهنگ و هنر کشور نمی‌باشند.
همه ما این شعر منسوب به خیام را شنیده‌ایم که:
شیخی به زنی فاحشه گفتا: مستی / هر لحظه به دام دگری پابستی؛
گفتا؛ شیخا، هر آنچه گویی هستم، / آیا تو چنان‌که می‌نمایی هستی؟
اگر باز گردیم به نخستین صحبت‌های امام در بهشت زهرا، مسئله حضور بازیگران پیش از انقلاب در فیلم‌های پس از انقلاب را می‌شد با اتکا به آرای بنیان‌گذار انقلاب حل کرد. امام، میزان و ملاک را حال فعلی افراد می‌دانست و اسلام نیز که پایه و اساس انقلاب است، همواره باب توبه و جبران گذشته را برای انسان‌ها باز گذاشته است. حال آنکه آنچه بر سینماگران پیش از انقلاب گذشت چیزی جز این نگاه بود.
نامزد نشدن مستند برزخی‌ها در رشته‌هایی چون پژوهش، تدوین و حتی کارگردانی این شائبه را ایجاد می‌کند که بنای جشنواره و هیئت داوران بر بایکوت کردن این اثر و عبور از کنار آن بوده است. مستند برزخی‌ها را نمی‌شد از ابتدا به جشنواره راه نداد چراکه بیرون ماندن چنین اثری از جشنواره سینما حقیقت و راهیابی آثار ضعیف‌تر به آن، در عمل، جشنواره را در موضع ضعف قرار می‌داد و بها دادن به آن نیز شاید فرکانس پذیرش اشتباهات رخ داده در گذشته را دربرداشت و این چیزی است که شاید برخی افراد تمایلی به آن نداشته باشند.
ماجرای برزخی‌ها، ماجرایی نیست که مختص به یک بازیگر، یک نویسنده و کارگردان یا یک برهه خاص تاریخی باشد بلکه اگر نگاهی فرازمانی به آن شود شاید بتوان در عرصه سیاست‌گذاری امروز سینما از آن بهره برد و جلوی تکرار خطاهای گذشته را گرفت. سال‌های نخستین انقلاب شرایطی را ایجاد کرد که پیش از آن سابقه نداشت و احتمال بروز هر خطایی از سر تعجیل و عدم تجربه می‌رفت. اما امروز در عرصه هنر و به خصوص سینما پس از آزمون و خطاهای بسیار انتظار این میرود که تمام تجارب تلخ و شیرین و اندوخته‌های پیشین به کار گرفته شود تا ریل گذاری صحیحی را در این حوزه شاهد باشیم.