نقبی بر "عطر"

بدون تردید آثار سینمایی متاثر از ادبیات و سبک های ادبی و نمایشی است. بررسی این تاثیر در آثار به وجود آمده بسیار گسترده و وسبع است. اما این جستار تنها به یک سبک و یک فیلم می پردازد، فیلمی که بدین منظور برگزیده شده است. "عطر" ساخته تام تیکور برگرفته از رمان مشهور "عطر" می باشد که نویسنده ی مشهور آلمانی پاتریک ساسکید آن را به رشته تحریر در آورده و در مدت بیست سال چند میلیون نسخه از این رمان به 45 زبان مختلف در سرتاسر دنبا به فروش رسیده است. 

این فیلم یکی از فیلم های رمانتیک می باشد که در تاریخ یک صد ساله ی سینما ساخته شده است. پیش از این که به تحلیل و بررسی فیلم پرداخته شود به برخی از مهمترین مشخصه های سبک رمانتیک اشاره می شود و سپس در همین راستا فیلم مورد تحلیل وبررسی قرار می گیرد. 

بر خلاف کلاسی سیسم که دارای قواعد و قوانین و موضوعات مشخصی است، رمانتیسم از پراکنده گویی و تنوع زیادی از عناصر و موضوعات برخورداراست که هر نویسنده و یا هنرمند و شاعری بنا به سلیقه و ذوق، برخی از آن ها را مورد توجه قرار داده و ساختار این سبک را متنوع نموده است، در واقع رمانتیسم تلاشی برای شکافتن پوسته سخت و محدود کلاسی سیسم می باشد، رمانتیسم، زشتی و زیبایی، خوبی و بدی را با هم مورد توجه قرار می دهد به نوعی مجموعه تضادها را با هم مطرح می کند. آزادی خیال و اندیشه را به هر سویی به پرواز در می آورد و خود را مقید به چند موضوع محدود نمی کند، به ادبیات قرون وسطی و مسیحیت می پردازد. 

عشق و روابط عاشقانه در قلب رمانتیسم قرار دارد و به دنبال آن زن نیز جایگاه وبژه ای پیدا می کند، به طیبعت و زیبایی های آن شاعرانه نگاه می کند و در توصیف محیط اطراف خود از استعاره های فراوان سود می جوید، به جای اساطیر یونانی از داستان ها و افساته های عامیانه بهره می برد و آن ها را دستمایه ی خود قرار می دهد. اکنون با توجه به شرح مختصر رمانتیسم می توان فیلم "عطر" را نیز در شمار آثار رمانتیک به حساب آورد. 

"عطر" دارای یک روایت داستانی و یک روایت معنایی یا ضمنی است که هر دو روایت جنبه های متفاوتی از رمانتیسم را به نمایش می گذارد. 

شواهدی بر رمانتیک بودن فیلم "عطر"

محدوده زمانی رخداد فیلم اواسط قرن هیجدهم میلادی است یعنی تقریبا زمانی که کلاسی سیسم رو به افول است و مکتب رمانتیسم در حال بروز و شکل گیری، بطور استعاره زمان رخداد داستان اشاره به قالب رمانتیسمی دارد که در حال گسترش است. 

همان گونه که اشاره شد رمانتیک ها زشتی و زیبایی را هر دو با هم مورد توجه قرار می دهند. در فیلم "عطر" نوزادی که می تواند مظهری از لطافت و زیبایی باشد در میان پلشتی ها و زشتی ها متولد می شود. ژان با کشتن زن های زیبا که عملی زشت و پلید است، عطری می سازد که مایه سرخوشی و نشاط بهشت گونه می باشد و این همان استفاده از تضاد است که رمانتیک ها در اکثر آثار خود از آن استفاده نموده اند. 

ژان از ابتدای تولد مرحله به مرحله آزادتر می شود تا نهایتا بعد از فرا گرفتن فنون عطرسازی کاملا رها شده بطوری که هنگامی بر سر دو راهی، که یک راه به شهر و راه دیگر به کوهستان است قرار می گیرد او راهش را انتخاب می کند و به سمت کوهستان وتنهایی می رود و این همان آزادی از بند و قیودی است که رمانتیسم سعی دارد به آن برسد آزادیی که بتواند اندیشه به هر سوی پر بگشاید. 

یکی از دغدغه های رمانتیسم مسیحیت است در فیلم"عطر" نیز محور اصلی مسیح و مسیحیت است، اکثر نشانه های انتخاب شده در فیلم فضای مذهبی را تداعی و سعی می کند مخاطب را نیز درگیر همان دغدغه ها ی رمانتیسم کند، نشانه هایی همچون عدد 12، عطری که تجلی بهشت است، صلیبی که باید ژان با آن مصلوب شود، گردن بندی که در گردن زیباترین دختر است و به شکل صلیب می باشد و از همه مهمتر جملاتی که در نریشن (گفتار متن) اشاره مستقیم به این موضوع دارد که ژان می تواند یک مسیح جدید باشد. 

نکته دیگر عشق است و روابط عاشقانه، در این فیلم (رمان) به دلیل محوریت مذهب از بیان عشق سطحی جنسی اجتناب شده است و جای آن را به عشق حقیقی یعنی عشق به انسان و نجات او از بدبختی ها پرداخته شده است و در گوشه ای دیگر نیز به عشق پدر وفرزند اشاره شده است رمانتیسم به زن نگاه ویژه ای دارد، گاه او را به عنوان زیباترین خلقت خداوند و یا زیباترین موجود طبیعت می داند که محور و مرکز عشق انسانی و الهی است و گاهی نیز همین زیبایی و لطافت جنبه پلید وشیطانی پیدا می کند. 

در این فیلم به زن بیشتر به همان دیده اول نگریسته شده است. یعنی زن جانشین حواریون مسیح شده است. بوی او بهترین بوی موجود در این دنیاست به طوری که بوی عطری که بهشت را می سازد بوی زن است حتی زنی که فاحشه است نیز می تواند رایحه ای هر چند زودگذر از بهشت را به وجود آورد 

در آخر این که رمانتیسم، بر خلاف کلاسی سیسم که اساطیر یونانی را دستمایه ی خود قرار می دهد از افسانه های محلی و غیر معروف استفاده می کند و در اینجا نیز افسانه ای در مورد ساختن عطر جاودانه ای که بوییدن آن همه کس را به بهشت می برد موضوع اصلی است. 

نکات متعدد دیگری وجود دارد که می تواند به فضای رمانتیکی فیلم کمک کند از قبیل: موسیقی، میزانسن ها نوع لباس و پوشش، نورپردازی و شخصیت پردازی ها و نریشن و گفتار متن که هر کدام به نوبه خود قابل بررسی است، اما در این جستار کوتاه مجالی برای پرداختن به آن ها نمی باشد بنابراین مجموعه ای از شواهدی که در بالا ذکر شد حاکی از سبک رمانتیکی فیلم می باشد. 

روایت داستانی فیلم

اکثرا عنوان و تیتراژ فیلم ها حاکی از محتوای آن می باشد و تنها با دانستن نام آن می توان محور اصلی و حواشی اثر را گمانه زد، نام فیلم "عطر" است بنابراین می توان قبل از این که فیلم شروع شود، نام شاعرانه ی آن ما را با خبر می کند که داستان اصلی و حواشیش به شکلی ارتباط مستقیم با نام فیلم دارد شاعرانه و رمانتیک.است. 

داستان به طور خلاصه با به دنیا آمدن نوزادی به سال 1734 میلادی در کثیف ترین و بدبوترین محله های پاریس آغاز می شود، مادرش او را درون آشغال ها و ضایعات ماهی فروشی به دنیا آورده وهمان جا رها کرده تا بمیرد اما این کودک دارای حس بویایی اسنثنایی است و سرنوشت او گونه ای دیگر رقم خورده است، با گریه ی نوزاد مردم متوجه اش شده و مادرش را به خاطر اقدام به قتل کودک به دار می آویزند .....

روایت معنایی فیلم

به نظر می رسد که نویسنده ی رمان روایت داستانی فیلم را به گونه ای انتخاب کرده است که بتواند معنای پنهان فیلم را با استعاره ها و شباهت ها بیان نماید. شاید منظور اصلی نویسنده بازخوانی داستان مسیح باشد. ماموریت مسیح نجات انسان های گرفتار و مصیبت زده است به طوری که حتی وجود خود را فنا می کند -جسمش که به صلیب کشیده می شود- تا انسان رستگار شود و به بهشت درآید. شاید بدین منظور باشد که عدد 12 (12 اگوست، 12 شیشه عطر و قتل 12 زن جوان) اشاره به حواریون مسییح باشد و هدف ژان ساختن عطری است که همه کس را با بوی خود به بهشت درآورد و این کار را با قربانی کردن 12 زن جوان انجام می دهد واما سیزدهمین زن، زیباترین و معصوم ترین آنها بوی عطر را ماندگار و جاودانه می کند. مسیحیت نیز با قربانی کردن 12 حواری بعلاوه مسیح خود را جاودانه می کند. ژان بعد از دست یافتن به موفقیت و سرمست کردن تعداد زیادی در میدان شهر در می یابد که هنوز به آن چه می خواسته نرسیده است بنا براین وجود خود را در میان فقرا فنا می کند تا آنها را به شادی واقعی برساند.

ژان متوجه این مطلب شده است که بهشت فقط محلی برای برآوردن نیازهای جسمی و شهوانی نیست بلکه بهشت واقعی نجات و شاد کردن فقرا و مصیبت زدگان است و این کار جز با قربانی کردن خودش صورت نمی گیرد آن چنان که مسیح برای نجات بشریت خودرا قربانی کرد.