میراث ناصر تقوایی برای سینمای ایران | آزادگی و پرهیزکاری
اختصاصی سلام سینما – الهام کوهی: ناصر تقوایی همان‌طور که خود در یکی از مصاحبه‌هایش گفته جایگاهش را به خاطر فیلم‌هایی که ساخته به دست نیاورده بلکه جایگاهش را وامدار فیلم‌هایی که نساخته و تقوایی که داشته کسب کرده است. بنابراین قبل از هر سخنی باید این را یادآور شویم که میراث او تنها فیلم‌هایی که ساخته نیست. بلکه تن ندادن به ساخت هر فیلمی و حفظ حرمت هنر است. پس بررسی آثار و میراث سینمایی او را با این پیش‌زمینه ذهنی مرور خواهیم کرد.
بیشتر بخوانید:
3 اقتباس درخشان سینمایی ناصر تقوایی؛ از دایی جان ناپلئون تا ناخدا خورشید
نقش مدیران در فیلم نساختن ناصر تقوایی چه بود؟ | ایستادن روی اصول
آثار تقوایی بر اساس دوره زمانی به دو دوره پیش از انقلاب و پس از انقلاب دسته‌بندی می‌شوند. هرچند قبل از انقلاب هم فیلم «آرامش در حضور دیگران» توقیف شد و چند سال بعد اکران شد اما او در دوره قبل از انقلاب پرشورتر، جسورتر و پرکارتر بود. پس از انقلاب آن طور که خود نیز بارها در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌هایش اذعان کرده سانسور و سفارشی‌سازی باعث شد از خود دور شده و در نهایت تصمیم به خانه‌نشینی بگیرد.
آثار تقوایی قبل از انقلاب
ناصر تقوایی اولین فیلم بلند سینمایی‌اش به نام «آرامش در حضور دیگران» را در سال 1349 با اقتباسی از یکی از داستان‌های مجموعه داستان «واهمه‌های بی‌نام و نشان» از غلامحسین ساعدی، ساخت؛ اما این فیلم به مدت چهار سال توقیف شد و وقتی برای اولین بار به نمایش درآمد به خاطر اعتراض جامعه‌ی پرستاران اکران آن برای همیشه متوقف شد. تقوایی در فیلم «آرامش در حضور دیگران» تلاش کرده تصویری تلخ و انتقادی از زندگی مدرن دهه 40 شمسی ارائه دهد و بر ایستایی زندگی، بحران‌های اجتماعی و روانی و تضاد بین سنت و مدرنیته تمرکز کند اما سانسور 40 دقیقه از فیلم باعث شده نسخه‌ای که در دسترس بینندگان قرار گرفته ناقص و از هم گسیخته و فاقد انسجام باشد.
دومین فیلم بلند تقوایی، «صادق کرده» بود که هرچند تم انتقام فیلم شبیه فیلم «قیصر» بود اما نگاه متفاوت تقوایی به فرهنگ غیرت و نقد آن و نشان دادن پیامدهای عدالت فردی در نقطه مقابل «قیصر» قرار دارد و تم روانشناسی و نگاه انتقادی به انتقام فردی در کنار نمایش ناکارآمدی سیستم قضایی باعث شد «صادق کرده» فراتر از «قیصر» باشد.
«نفرین» سومین فیلم بلند ناصر تقوایی هرچند نسبت به سایر آثار تقوایی کمتر دیده شده اما فیلمی معناگرا، نمادین و قابل تامل است و تقوایی در این فیلم هم به خوبی توانسته اقتباسی موفق از داستان کوتاه «باتلاق» نوشته میکا والتاری داشته باشد.
سریال «دایی جان ناپلئون» آخرین اثر تقوایی قبل از انقلاب بود. تقوایی خود در مورد این سریال گفت: «من دایی‌جان ناپلئون را ساختم تا نشان دهم ما همیشه در حال جنگیدن با سایه‌های خودمان هستیم.» می‌توان گفت این سریال بهترین سریال تاریخ تلویزیون ایران است و تقوایی به خوبی فضای طنزآمیز و لحن رمان ایرج پزشک‌زاد را حفظ کرده و حال و هوای نوستالژیک دهه 20 شمسی و تغییرات اجتماعی ایران پیش از انقلاب و ذهنیت غرور ملی و توهم توطئه ایرانیان را به خوبی به نمایش گذاشته است.
آثار تقوایی بعد از انقلاب
برجسته‌ترین اثر ناصر تقوایی بعد از انقلاب، فیلم سینمایی «ناخدا خورشید» است که جزو درخشان‌ترین آثار تاریخ سینمای ایران و کارنامه تقوایی است. اقتباس آزاد تقوایی از رمان «داشتن و نداشتن» ارنست همیگوی و به اصطلاح ایرانیزه کردن آن از نظر فرهنگ و جغرافیا، حس شاعرانه فیلم در کنار ساختار کلاسیک آن، نقد اجتماعی و نمادپردازی دقیق و زیبا از هر یک از کاراکترها و لوکیشن‌ها و بازی بسیار خوب بازیگران توانسته از فیلمنامه خوب تقوایی یک شاهکار سینمایی بسازد.
تقوایی بعد از ناخدا خورشید، فیلم سینمایی «ای ایران»، اپیزود «کشتی ایرانی» از فیلم «قصه‌های کیش» و سینمایی «کاغذ بی‌خط» را ساخت که هر سه اثر هرچند نتوانستند موفقیت «ناخدا خورشید» را تکرار کنند اما جزو آثار ماندگار سینمای ایران شدند. در کنار آن آثار ناتمامی چون «کوچک جنگلی»، «داستان‌سرایان»، «شوهر آهو خانم»، «زنگی و رومی» و «چای تلخ» آثار نیمه تمام تقوایی هستند که سینمای ایران از داشتن آن‌ها محروم شد.
تقوایی را می‌توان به عنوان کارگردانی که ادبیات را با سینما پیوند داده و اکثر آثارش جزو آثار ماندگار در زمینه اقتباس بوده و استاد نمادگرایی و استفاده از عناصر محیطی برای انتقال پیام و معنا و نمایش وضعیت درونی شخصیت‌ها بوده و شاعرانگی و عمق و معنا به سینمای ایران بخشیده دانست و او را به خاطر تک‌تک آثاری که ساخت و نساخت ستود. نامش جاویدان و راهش پررهرو باد.