آتابای فیلمی از جنس شمس و مولانا

نویسنده : لقمان مداین Loghman Madayen

* آتابای فیلمی است تاثیر یافته از سینمای کیارستمی، تصویرگر عاقبت کودک همسری و جلوه‌گر دریاچه خشک شده ارومیه، ما را به خوی می برد، کنار مقبره شمس، و گره می گشاید از کینه ای عمیق تا ثابت کند تنها عشق است که نجاتمان می دهد.

* 30 ثانیه ابتدایی فیلم جذاب نیست، آتابای برای قضای حاجت در فضای باز ایستاده ولی بیننده در نگاه اول متوجه نمی شود، تصویر طبیعت شفاف نیست، دیالوگ مفهوم نیست و سکانس دوم که از فریاد خوشحالی آیدین در ماشین آغاز می شود می توانست شروعی بسیار جذاب باشد.

* خلاصه قصه حول کاراکتری است به نام آتابای که دردی قدیمی را با خود به دوش می کشد، خواهرش فرخ لقا در سن 15 سالگی قربانی کودک همسری شده و با خودسوزی کشته می شود، آیدین فرزند او با آتابای زندگی می کند، حق دیدن پدرش را ندارد و باید یاد بگیرد مانند دایی اش زندگی کند، حالا پس از 18 سال رازی سر به مهر فاش می شود و آتابای می تواند از لا به لای زخم هایش نور را نظاره کند. و این پیرنگ اصلی فیلمنامه هم هست.

خرده پیرنگ های فیلم عالی است، مثل وقتی که نشان می دهد جیران دختر ساده روستا راه حل مشکلاتش را در ازدواج می بیند، برای رفتن به دانشگاه، برای فرار از فقر و برای مستقل شدنش آتابای می تواند معجزه زندگی او باشد. یا خانواده شیرازی که دخترشان مبتلا به سرطان شده یا میرممد که به محض فراهم شدن موقعیت بهتر، آتابای را تنها می گذارد، یا ماجرای زندگی یحیی و مرگ همسرش، یا قصه زندگی پدرشان مش اسماعیل و در نهایت ماجرای عشق دانشجویی آتابای.

* عطف اول فیلم زمانی است که آتابای در داخل خانه با پدرش دعوا می کند، که چرا اجازه داده دامادش پرویز باغی که سهم آیدین بود را بفروشد و ما در اینجا به زخمی قدیمی پی می بریم، آتابای تمام کینه و دردهای قدیمی ای که از پدرش داشت را تخلیه می کند و کاشت اکثر کاراکتر ها تا اینجا گذاشته می شود.  

* اوج فیلم زمانی است که آتابای و یحیی در کمپی مجردی به نزدیکی دریاچه خشک شده ارومیه رفته و آنجا اتراق می کنند، در گپ و گفت شبانه زخم قدیمی سر باز کرده و گله هایشان رد و بدل می شود، روز بعد آتابای به سمت دریاچه رفته و کنار یحیی در اندک آب باقی مانده در دریاچه می ایستد، و آنجا یحیی رازی سر به مهر را فاش می کند، رازی که ثابت می کند او برای سال ها در نفرتی اشتباه به سر می برده، آتابای آنقدر بهم می ریزد که بدون سوار کردن یحیی آنجا را ترک می کند و در این سکانس حقایق برملا می شوند.

* عطف دوم فیلم زمانی است که آتابای با پدرش بر سر مزار می روند، کدورت های چند ساله شان را رفع می کنند، و از مش اسماعیل می خواهد که به آیدین بگوید هر وقت دوست دارد می تواند پدرش پرویز را ببیند، و می گوید بگذار این قصه برای همیشه تمام شود و برای اولین بار در کنار هم سیگار می کشند و نریشن آتابای را می شنویم که در دلش می گوید ای کاش می شد که بتوانم تو را در آغوش بگیرم.

* عنصر ارتباطی فیلم سیگار است، همان سیگاری که طعم وصال دارد، همان سیگاری که برای اولین بار پس از سال ها آتابای و یحیی را کنار مزار شمس به هم می رساند، همان سیگاری که آتابای برای دلجویی به آیدین می دهد و رابطه شان نزدیک می شود، همان سیگاری که آتابای و سیما در کنار دریاچه با هم می کشند و فرایند دلدادگی آغاز می شود و در نهایت همان سیگاری که پدر به آتابای می دهد و آتابای برای پدر فندک میزند.

* دکوپاژ فیلم بسیار خوب است، دوربین در بهترین نقاط جایگذاری شده، مثل وقتی که آتابای در اتاق خودش خوابیده و نمای پنجره با نسیمی که پرده ها را می نوازد تصویری زیبا را ترسیم می کند، تصویر برداری های هوایی بسیار عالی است، تصاویر لانگ شات، تو شات، اکستریم لانگ شات، پاو و مدیوم کلوز آپ های کم نظیری ثبت کرده است.

* تدوین فیلم خوب بوده، کات های به موقع و مرتبط باعث می شود بیننده خط سیر داستان را گم نکند، صداگذاری ها عالی و اصلاح رنگ و نور به اندازه بوده، و زیاده روی نشده است.

* قوت دیگر فیلم میزانسن است، لباسها با تیپ های شخصیتی و بافت فرهنگی کاراکترها همخوان است و به درستی انتخاب شدند، انتخاب ماشین ها نیز بسیار دقیق بوده، مخصوصا خودروی آتابای که توانسته چه در داخل و چه در خارج خودرو زیبایی بیافریند، طراحی خوب صحنه توانسته در عین سادگی دید مثبتی را به مخاطب بدهد و چشم های مخاطب را نوازش کند، هم بافت ساده روستایی رعایت شده و هم زیبایی سنتی آن به تصویر کشیده شده است.

* کاشت داشت و برداشت کاراکترها بجز کدخدا رعایت شده، در صحنه هم نمود آن را وقتی می بینیم که آتابای به سر مزار می رود و با تعدادی قلوه سنگ روی هم چیده شده مواجه می شود که آنها را بهم می ریزد، کمی بعد در مراسم ختم همسر یحیی مش اسماعیل را می بینیم که قند ها را روی هم می گذارد و در نهایت حین عطف دوم می بینیم که آتابای به پدرش کمک می کند تا قلوه سنگ ها را روی هم قرار دهد.

یا می بینیم که در سکانس دوم، جیران با آتابای از آینه وسط خودرو تماس چشمی برقرار می کند اما از سوی آتابای قطع می شود، و همین تماس چشمی در دو سکانس دیگر میان آتابای و سیما برقرار می شود و همانجا نیز به شیوه برقراری رابطه نسل قبل و نسل جدید پی می بریم که نسل سیما و آتابای از طریق تماس چشمی نزدیک می شوند و نسل آیدین و سیمین به وسیله تلفن همراه.

* تعلیق های فیلم خوب کاشته شده، آنجا که گمان می کنیم فرخ لقا بخاطر ازدواج مجدد همسرش پرویز خودکشی کرده، یا وقتی که فکر می کنیم یحیی معشوق سابق فرخ لقا پای دلش نایستاده و رفته ازدواج کرده، و یا آنجایی که توقع داریم عاقبت آتابای و سیما به وصال ختم می شود.

* پایه فیلم بر مبنای دیالوگ است، دیالوگ هایی بعضا طولانی و گل درشت، که تمامی اطلاعات را به صورت مستیم به خورد مخاطب می دهد، تلاشی از سوی کاراکتر برای کشف معما شکل نمی گیرد، و نویسنده موانع او را یکی یکی بر طرف می کند، در دیالوگ های احساسی بعضی صحنه ها زیاده روی می شود که با شخصیت ترسیم شده در تناقض است، اما زبان آذری توانسته بر فیلم رنگ و لعابی تازه دهد و از نقاط قوت آن به شمار آید.

* آتابای قهرمان است، اوست که با پی بردن به حقیقت پنهان توانست کینه ها را دفن کرده و زندگی را به روستا بازگرداند، اوست که توانسته روستا را آباد کند، و آیدین را به پدرش برساند، و اوست که در نهایت یحیی را از تحمل رازی گران خلاص می کند.

* ضد قهرمان پدرش مش اسماعیل است، اوست که بخاطر ناتوانی در مدیریت زندگی، مصرف مخدر و رفیق بازی پسرش آتابای را به زیر باد کتک می برد تا خود را سبک کند، و در او عقده ای عمیق می گذارد، و با شوهر دادن دختر 15 ساله اش فرخ لقا به مردی همسن خودش او را سیاه بخت کرده و دخترش را در فراق عشق زندگی اش مجبور به خودکشی می کند.

* آتابای در ابتدای فیلم یک ضد ارزش است، او از اکثر اهالی روستا متنفر است، پرویز را از آیدین جدا کرده و با پدر خود نیز دشمنی دارد، توانایی ابراز علاقه ندارد و به مرور دچار سرخوردگی شده است اما رفته رفته با افشای حقایق به بلوغ احساسی و کمال معنوی می رسد و تلاش می کند نفرتش از روستاییان را سرکوب کند، مجددا دل مش اسماعیل را بدست آورد و آیدین را به پدرش پرویز برساند و دل دادگی اش به سیما را بروز دهد تا یکبار دیگر اهالی روستا کنار هم جمع شوند و اینجا آتابای به ارزش تبدیل می شود.

* در شخصیت پردازی، آتابای در مضامین کهن الگوی یونگ متشکل از یکپارچه شدن چهار بخش تربیع قرار می گیرد، از آنجایی که تربیع کامل در روان مرد پرسونا، سایه، آنیما و پیرمرد دانا است، قهرمان باید در مسیر داستان خود با چهره های گناهکار، استاد و معشوق روبرو شود، و برخی خصایص را در خود ادغام کند.

و به طور مشخص تر قهرمان باید به سایه خود یعنی چالش ها، نقاط ضعف و کشمکش ها بپردازد و در پایان به کمال معنوی برسد، که می بینیم او پدرش را فردی گناهکار می بیند، یحیی را محبوب و استاد خود، و سیما را معشوقی که به او جرات می دهد تا خودش را پیدا کند و در پایان از هرکدام نکاتی را فرا می گیرد.

آتابای در طی سفر قهرمانانه اش مطابق کتاب هزارچهره جوزف کمبل، پسری است که خانه اش را ترک می کند، سرد و گرم روزگار را می کشد تا اینکه آبدیده می شود، و به خانه باز می گردد تا الهام بخش آن روستا باشد، مانند اسمش آتابای که به معنی بزرگ و سرشناس است. خانه پدری نقطه آغاز و پایان سفر اوست، او با اولین تاثیرگذار زندگی اش یعنی پدر روبرو می شود، در دهه چهارم زندگی اش با رازی روبرو شده که کشمکش و اختلافات را عیان می کند و او را به خروج از دنیای روزمره و ورود به دنیای تحول فرا می خواند. مانند وقتی که یحیی از او می خواهد که همه را ببخشد و به زندگی عادی بازگردد و عاشق شود اما با مقاومت و بی میلی آتابای روبرو می شود، ورود او به دنیای تحول با کمک یحیی به عنوان شخصیت منادی شکل می گیرد، مانند آنچه که میان شمس و مولانا بود. و او با رفتن به مزار و دیدن مادرش در خواب از کمک فراطبیعی برای آرام کردن خود استفاده می کند، و با اجازه دادن به پرویز برای دیدن فرزندش آیدین از اولین آستانه، عبور می کند اما در آخرین مرحله سفر قهرمانانه خود نمی تواند حریف شخصیت مقابلش شود و در رابطه احساسی سرخورده تر می شود.

* در روان شناسی رنگ ها، تودوزی خودرو و پیراهن آتابای را به رنگ آبی می بینیم که نماد یک شخصیتی با درونگرایی بالاست، طرفدار نظم و منطق است، مشابه آنچه که در تربیت آیدین به کار می برد، یا وقتی که تفاوت لطف با وظیفه را برایش توضیح می دهد و یا دقتی که در اجرای تورهای بوم گردی به کار می بندد و خلاقیت به خرج می دهد.

رنگ آبی سردی، یاس و ناامیدی آتابای را برایمان برملا می کند.

ترکیب رنگ زرد و سفید که در سکانس های دو نفره آتابای و سیما می بینیم چه در صحنه و چه در لباس هایشان نشان از بالا رفتن روحیه، اعتماد به نفس، روشنی و شادی است، از صلح و آرامش سخن می گوید و بر زلال شدن روح گواهی می دهد، و انعکاس گر نور است از جنس همان نوری که شمس به مولانا وعده داد روزی از لابه لای زخم هایمان طلوع خواهد کرد.

* بازی های نقش آفرینان بی نقص است، هر کدام توانستند به خوبی کاراکتر خود را زندگی کنند، عمیق، پر مفهوم، پر روح و معنوی نقش خود را به اجرا در آورند، بر  حرکات بدنشان تسلط یابند، با صدایشان آوای تاثیرگذاری و صداقت بروز دهند، تلفظ واژه ها و انتقال گویش به خوبی انجام می شود، بی حرکت نیستند، اعمال کلیشه ای انجام نمی دهند، و خود را با صحنه وفق دادند، توانستند به شخصیت کاراکتر خود بُعد دهند، و از تکرار الگوی مکرر پرهیز کردند، کنش کلامی در ادای نقش نمود دارد و ما روی دیگر شخصیت را به خوبی می بینیم مثل آن زمان که آتابای با آیدین دعوا می کند اما کمی بعد برای دلجویی از او احساساتی می شود، و در نهایت زیبایی حس موجود در کنش را به تصویر می کشند و ارتباط هماهنگ با هم‌بازی را حفظ می کنند.

* شاهد موسیقی متن بسیار زیبای حسین علیزاده هستیم، که مانند یک فیلمنامه خوب دارای فراز و فرود و اوجی شاهکار است، موسیقی روح نوازی که در سکانس هایی درست و در لحظاتی دقیق جایگذاری شده تا در جایی که هیچ دیالوگی قادر به بیان حس آن نیست موسیقی با ما سخن بگوید.