اشغالگری و مقاومت فرهنگی در فیلم خاموشی دریا به کارگردانی ژان پیر ملویل | آرامش قبل از طوفان!
اختصاصی سلام سینما - رضا زمانی: «خاموشی دریا» نکاتی دارد که آن را از فیلم‌های مشابهش متمایز می‌کند. نکته‌ی اول به زاویه‌ی نگاه فیلم بازمی‌گردد؛ قصه از دیدگاه یک سرباز آلمانی در بحبوحه‌ی اشغال فرانسه توسط نازی‌ها تعریف می‌شود. همین برگرداندن دوربین به سمت یکی از اشغالگران، فیلم را به اثری متفاوت تبدیل می‌کند. در تمام مدت این سرباز آلمانی ست که حرف می‌زند و اعضای خانواده‌ی فرانسوی تحت اشغالش ساکت و خیره نشسته‌اند و دم نمی‌زنند. ژان پیر ملویل و البته کتاب ورکور (منبع اقتباس فیلم که عنوانی مشابه دارد) با نمایش بی‌امان مونولوگ‌های طولانی افسر آلمانی استعاره‌ای از اشغال ساخته‌اند که در آن فقط صدای اشغالگر شنیده می‌شود.
بیشتر بخوانید:
در ستایش ایستادگی - 1: بازخوانی مفهوم ایستادگی در نبرد نابرابر در فیلم هفت سامورایی آکیرا کوروساوا
در ستایش ایستادگی - 2: مقاومت در مقابل نیروهای اجنبی در فیلم نبرد الجزیره ساخته جیلو پونته کوروو
در ستایش ایستادگی - 3: بازخوانی مفهوم ایستادگی جمعی در برابر تجاوز به سرزمین در فیلم باکورائو
در ستایش ایستادگی - 4: درهم‌آمیختگی مقاومت و مرگ‌آگاهی در ارتش سایه‌ها به کارگردانی ژان پیر ملویل
در ستایش ایستادگی - 5: نگاهی به فیلم گوزن‌ها ساخته مسعود کیمیایی
نکته‌ی بعدی به تصور غلط افسر آلمانی از چرایی یورش ارتش رایش سوم به اروپا بازمی‌گردد. او آشکارا فرانسه را ستایش می‌کند و فرهنگش را دوست دارد. مردی فرهیخته، اهل موسیقی و هنر و ادبیات است و دوست دارد باور کند که تهاجم و تاخ و تاز ارتش آلمان به کل اروپا به شکل‌گیری یک تمدن باشکوه منتهی خواهد شد؛ آرمان‌شهری خیالی که در آنجا تمام نکات مثبت فرهنگ‌های مختلف اروپایی حضور دارند و سویه‌های تاریکش خود به خود حذف خواهند شد. از این منظر این مرد به کودکی می‌ماند که تحت تاثیر نیرویی برتر شستشوی مغزی داده شده و دیوانه‌وار و بدون فکر به ایده‌ای ناممکن چسبیده است. ملویل اینگونه ترس ریشه دوانده در اشغال را در سمت اشغالگر جستجو می‌کند؛ افسر آشکارا از به وقوع نپیوستن آرمان‌ها و رویاهایش واهمه دارد و قصه هر چه جلوتر می‌رود، این ترس افزون می‌شود.
نکته‌ی سوم به تصویر همین افسر آلمانی بازمی‌گردد؛ او نه درنده‌خو است و نه آدمکش، نه در جستحوی گرفتن جان مردمان اشغال شده است و نه از آزار دادن آن‌ها لذت می‌برد. در واقع این افسر آلمانی نقطه مقابل آن تصویری است که به طور سنتی سینما از این سربازان نمایش می‌دهد. برعکس این تصور همیشگی وی از اینکه خانه‌ای را اشغال کرده خجالت می‌کشد و حتی به نظر می‌رسد در دلش علاقه‌ای هم به دخترک حاضر در خانه پیدا کرده. اما ملویل این علاقه را کاملا با متانت برگزار می‌کند؛ افسر آلمانی هیچگاه چیزی از این احساس نمی‌گوید و فقط گاهی از سر عشق به دخترک نگاهی می‌کند و ملویل شرم را در چشمان سرباز جستجو می‌کند و نگاهی غمخوارانه به این عشق ممنوعه دارد. اینچنین مخاطب فیلم به سختی می‌تواند از این مرد واداده متنفر شود و بیشتر به خاطر کودکانه‌هایش برای وی دل می‌سوزاند.
نکته‌ی چهارم به رفتار خانواده‌ی فرانسوی (همان پیرمرد و خواهرزاده‌اش) بازمی‌گردد؛ آن‌ها آگاه از عدم امکان مقاومت نظامی، راهی دیگر در پیش گرفته‌اند که می‌توان آن را نوعی مبارزه‌ی فرهنگی دانست. برای این دو نفر مقاومت به معنای کارهای مخفی یا خرابکاری نیست بلکه به معنای عدم تایید اعمال طرف مقابل، عدم همکاری با اشغالگر و هم‌چنین نادیده گرفتن حضور او و انجام کارهای روزمره‌ی زندگی در سکوت مطلق است؛ گویی هیچ اتفاقی پیش نیامده و زندگی به همان روال سابق ادامه دارد. همین هم افسر آلمانی را به سمت جنون هل می‌دهد.
نکته‌ی پنجم که ادامه‌ی همان نکته‌ی قبلی است به نمایش شیوه‌ی مقاومت مردمان فرانسه در سطح وسیع‌تر بازمی‌گردد که عنوان فیلم هم برگرفته از آن است؛ خاموشی فراگیری که از فرط سماجت برگزارکنندگانش و تاثیرگذاری فراوانش به فریادی کر کننده می‌ماند و چون همه‌گیر است و گسترده، به دریا تشبیه می‌شود. تاکنون کنار دریای آرام و خاموش ایستاده‌اید؟ خاموشی‌اش وهمناک است و این حس را به نظاره‌گرش می‌دهد که در لحظه‌ی خروش می‌تواند جهانی را زیر و زبر کند. پیدا کردن یک ترجمان تصویری مناسب برای ترسیم احساس تماشاگر دریای آرام، ایستاده در برابر سکون و سکوت عظیمش از «خاموشی دریا» فیلمی دیدنی ساخته است.