سینمای ایران روی خط قاچاق | افزایش ۶۰ درصدی درز نسخه‌های پیش‌اکران

اختصاصی سلام سینما؛ مهلا رنجبران | در سال‌های اخیر انتشار غیرقانونی و قاچاق نسخهٔ فیلم‌ها به‌ شکل محسوسی تکرار شده است: از «فایل‌های جشنواره‌ای یا بازبینی» تا «نسخه‌های نمایش‌خانگی که از خارج درز کرده‌اند» و «ضبط‌های پرده‌ای (cam-rip)». فاجعه ای که هم به سودآوری فیلم‌ها ضربه می‌زند و هم به امنیت حقوقیِ توزیع و زنجیرهٔ پخش!

این روزها که نسخه قاچاق شده ی پیرپسر پخش شد باز هم تب و تاپ قاچاق فیلم های سینمایی به میان می آید، اتفاقی که در وهله اول باعث کاهش درآمد قابل‌توجهی برای سینما شده است؛ در بازاری که هر فریم قیمتی دارد، حالا قاچاق، گران‌ترین خسارت فرهنگی این سال‌هاست.

 • اگر بخواهیم همین 2 سال گذشته را مورد بررسی قرار بدهیم می بینیم سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳  چند مورد شاخصِ انتشار غیرقانونی گزارش شد — از جمله «فسیل»، «شب، داخلی، دیوار»، «جنگ جهانی سوم»، «تفریق»، «بی‌رویا» و مجموعه‌ای از آثار دیگر که به صورت فایل کامل یا نسخه‌های ضبط‌شده در شبکه‌های اجتماعی و کانال‌های تلگرامی منتشر شدند. 
 • نمونه‌هایی از سال ۱۴۰۴هم انتشار نسخهٔ «کاناپه» و «پیرپسر» نیز بازتاب گسترده‌ای داشت؛ این مورد نمونه‌ای از فیلم توقیفی است که بعد از سال‌ها نسخه‌اش بدون مجوز منتشر شد و بحث‌های جدی رسانه‌ای به دنبال داشت.  

حواشی درزهای غیرمجاز

موج چندگانه درزها

در مرداد ۱۴۰۲، رسانه‌ها گزارش دادند که طیِ ۳۶ ساعت، سه فیلم جنجالی (از جمله «تفریق»، «بی‌رویا» و «ارادتمند…») لو رفته و منتشر شدند — رخدادی که دیگر تصادفی نیست بلکه می‌تواند به صورت خوشه‌ای رخ دهد.  

موردِ پُرآسیب پرفروش‌ها

نمونهٔ تازه و تکان‌ دهندهٔ ۴ آبان ۱۴۰۴، انتشار نسخهٔ کامل «پیرپسر» بود؛ فیلمی که با بیش از ۲ میلیون تماشاگر و فروش حدود ۱۸۱.۵ میلیارد تومان، پرفروش‌ترین فیلم سال شد و با لو رفتن نسخه، هم نگاهی امنیتی به صنعت و هم یک بحرانِ ارتباطی مدیریتی رخ داد. این هم‌زمانیِ رکورد فروش و لو رفتن، پیامدهای ملموسی برای رخداد فاجعه فروش این فیلم است.

نمونهٔ پیک مسترهای نمایش‌خانگی

«فسیل» که در اواخر ۱۴۰۲ از پرمخاطب‌های اکران بود، نسخهٔ نمایش‌خانگی‌اش از یک منبع خارجی (گزارش‌ها به دوبی اشاره دارند) درز و منتشر شد؛ پخش‌کننده ناچار شد در کمتر از ۲۴ ساعت اکران آنلاین رسمی را اجرا کند تا کنترلِ خسارت را تا حدی بگیرد.  

تحلیل فنیِ شیوه‌های قاچاق

بررسی پرونده‌ها و گزارش‌های رسانه‌ای نشان می‌دهد چهار مدل غالبِ درز وجود دارد؛ از درز در مسیر جشنواره بگیر تا سیاسیت پشت درز آثار توقیفی؛ 

درز از مسیر جشنواره / ارسال بین‌المللی (File-for-festival leak):

نخستین و رایج‌ترین مسیر، درز از طریق ارسال فایل‌های بازبینی به جشنواره‌ها یا نهادهای بین‌المللی است؛ آنچه در اصطلاح فنی با عنوان File-for-festival leak شناخته می‌شود. در این شیوه، نسخه‌های دیجیتال فیلم‌ها (اعم از DCP، H.264 master یا screeners) برای داوری یا نمایش در جشنواره‌ها ارسال می‌شوند، اما به‌دلیل نبود کنترل دقیق، فقدان واترمارک یا هولوگرام، و ضعف در رمزنگاری، این فایل‌ها در سرور یا ایمیل گیرنده باقی می‌مانند و در معرض افشا قرار می‌گیرند. نمونه بارز این آسیب‌پذیری، لو رفتن نسخه جشنواره‌ای فیلم «شب، داخلی، دیوار» بود که نشان داد مسیر ارسال بین‌المللی، بدون تدابیر امنیتی کافی، می‌تواند به نقطه‌ضعف جدی بدل شود.

درز نسخه‌های نمایش‌خانگی / master leak از منابع خارجی

مدل دوم، درز نسخه‌های نهایی از مراکز توزیع خارجی یا سرورهای همکار است؛ آنچه با عنوان master leak شناخته می‌شود. در این حالت، فایل نهایی آماده‌شده برای پلتفرم‌های VOD یا نسخه‌های فیزیکی، در مرحله توزیع یا آرشیو خارجی، بدون رمزنگاری یا شناسه یکتا منتشر می‌شود. فیلم «فسیل» یکی از نمونه‌های این نوع درز است که نسخه باکیفیت آن به‌سرعت در فضای قاچاق منتشر شد. پیامد چنین رخدادی، انتشار نسخه‌های UHD یا FullHD در کوتاه‌ترین زمان ممکن است که نه‌تنها خسارت مالی سنگینی به صاحبان اثر وارد می‌کند، بلکه اعتبار سیستم توزیع را نیز زیر سؤال می‌برد. راه‌حل‌های پیشنهادی در این زمینه شامل رمزنگاری end-to-end، استفاده از DRM در سرورها، و تولید نسخه‌های مجزای دارای شناسه یکتا در هر مرحله توزیع است.

ضبط مستقیم از پرده (cam-rip / screen-recording)

سومین شیوه، ضبط مستقیم از پرده سینماست؛ روشی که با عنوان cam-rip یا screen-recording شناخته می‌شود. در این مدل، افراد با استفاده از دوربین یا تلفن همراه، اقدام به ضبط فیلم در سالن سینما می‌کنند. هرچند کیفیت این نسخه‌ها پایین است، اما سرعت انتشار آن‌ها در فضای مجازی، به‌ویژه در روزهای نخست اکران، تأثیر مخربی بر فروش گیشه دارد. گزارش FACT در بریتانیا نشان می‌دهد که بیش از ۹۰٪ از نسخه‌های اولیه قاچاق، از همین مسیر ضبط در سالن‌ها منشأ گرفته‌اند. مقابله با این شیوه نیازمند آموزش نیروهای استقبالیه، گشت‌های ضدضبط، نصب سیستم‌های تشخیص دوربین (IR anti-recording) و بهره‌گیری از فناوری‌های تشخیص صوت و تصویر برای ردیابی محل ضبط است.

انتشار آثار توقیفی و آرشیوی

چهارمین و پیچیده‌ترین مدل، انتشار آثار توقیفی و آرشیوی است؛ آثاری که به دلایل مختلف در بایگانی‌ها، سرورها یا نزد افراد خاص نگهداری می‌شوند و به‌واسطه نارضایتی، افشاگری یا خروج داده‌ها، به‌صورت غیرقانونی منتشر می‌شوند. فیلم «کاناپه» نمونه‌ای از این نوع درز است که انتشار آن نه‌تنها تبعات حقوقی و اخلاقی به‌همراه داشت، بلکه به مسئله‌ای رسانه‌ای و سیاسی نیز تبدیل شد. این نوع انتشار، مرز میان افشاگری و تخلف را مخدوش می‌کند و نیازمند بازنگری جدی در سیاست‌های آرشیو، دسترسی و مالکیت آثار توقیفی است.

در مجموع، آنچه از تحلیل فنی این چهار مدل برمی‌آید، فقدان یک سیستم یکپارچه و ایمن برای مدیریت فایل‌های سینمایی در ایران است. نبود استانداردهای امنیتی در ارسال، نگهداری و نمایش آثار، زمینه‌ساز گسترش قاچاق شده و اعتبار حرفه‌ای سینماگران را تهدید می‌کند. مقابله با این روند، نیازمند تدوین پروتکل‌های فنی، آموزش تخصصی، و همکاری میان نهادهای صنفی، قضایی و فنی است؛ در غیر این صورت، چرخه تولید و نمایش در سینمای ایران با تهدیدی جدی مواجه خواهد شد.

فیلم های قاچاق شده از سال 1402 تا کنون

از تابستان ۱۴۰۲ تا پایان ۱۴۰۴، پدیدهٔ «لو رفتن» یا انتشار غیرقانونی نسخه‌های فیلم تبدیل شد به یکی از بحران‌های ساختاریِ زنجیرهٔ ارزش سینمای ایران. این پدیده دیگر محدود به آثار آرشیوی یا توقیفی نیست؛ شامل آثار پرفروشِ آرمانی، فیلم‌های حاضر در اکران و فایل‌هایی است که برای جشنواره یا نمایش‌خانگی آماده شده‌اند. در عمل، گلوگاه‌های توزیع (ارسال برای جشنواره، مراکز توزیع خارجی، سالن‌های نمایش و بایگانی‌های محلی) نشان دادند که نه‌تنها آسیب‌پذیرند، بلکه در مواردی هدفِ شبکه‌های سیستماتیکِ پخش غیرقانونی قرار گرفته‌اند.  

۱. «فسیل» — درز از مسیر نمایش‌خانگی

فیلم کمدی-اجتماعی «فسیل» که در اکران ۱۴۰۲ با استقبال گسترده مخاطبان مواجه شد، یکی از نمونه‌های بارز درز نسخه master از مسیر توزیع خارجی است. گزارش‌ها حاکی از آن است که نسخه نهایی آماده‌شده برای نمایش‌خانگی، از یکی از مراکز توزیع در خارج از کشور (با اشاره‌هایی به دوبی) به بیرون درز کرده و در اسفندماه ۱۴۰۲ (مارس ۲۰۲۴) به‌صورت غیرقانونی منتشر شد.

پیامد این نشت، خسارت مستقیم به بازار فروش نسخه‌های رسمی و همچنین اختلال در برنامه‌ریزی اکران آنلاین بود. پخش‌کننده ناچار شد با «اکران آنلاین اضطراری» بخشی از خسارت را کنترل کند. پیگیری حقوقی از طریق پلیس فتا آغاز شد و رسانه‌ها نقش مراکز توزیع خارجی و ضعف در رمزنگاری فایل‌های master را برجسته کردند.

۲. «شب، داخلی، دیوار» (وحید جلیلوند) — آسیب‌پذیری در مسیر جشنواره‌ای

این فیلم درام-تریلر که پیش از اکران داخلی در محافل بین‌المللی نمایش داده شده بود، در زمستان ۱۴۰۲ (اوایل ۲۰۲۴) با درز نسخه‌ای از فایل بازبینی یا جشنواره‌ای مواجه شد. نسخه‌ای که برای داوری یا نمایش ارسال شده بود، بدون کنترل امنیتی کافی منتشر شد.

برادران جلیلوند با انتشار بیانیه‌ای نسبت به این اتفاق واکنش نشان دادند. این مورد، بار دیگر ضعف ساختاری در مدیریت فایل‌های ارسال‌شده به جشنواره‌ها را برجسته کرد؛ به‌ویژه در نبود واترمارک، رمزنگاری یا کنترل دسترسی در سرورهای مقصد.

۳. «جنگ جهانی سوم» (هومن سیدی) — ترکیب چند مدل درز

فیلم «جنگ جهانی سوم» که در جشنواره ونیز نیز حضور داشت، با درز ترکیبی از نسخه‌های غیرقانونی مواجه شد. برخی گزارش‌ها از انتشار فایل‌های پیش از اکران در بسترهای اشتراک‌گذاری فایل خبر دادند و برخی دیگر ضبط در سالن نمایش را عامل اصلی دانستند.

از سال ۲۰۲۳ به بعد، نسخه‌های مختلفی از این فیلم در فضای مجازی منتشر شد. این اتفاق، واکنش‌های صنفی و رسانه‌ای گسترده‌ای را در پی داشت و بحث‌هایی درباره ضرورت بازنگری در سیاست‌های امنیتی اکران و ارسال فایل‌ها را دامن زد.

۴. «پیرپسر» (اکتای براهنی) — درز در اوج فروش

فیلم «پیرپسر» که در تابستان ۱۴۰۴ اکران شد و به پرفروش‌ترین فیلم سال تبدیل شد، در صبح روز ۴ آبان ۱۴۰۴ با انتشار نسخه‌ای کامل و باکیفیت در فضای مجازی مواجه شد. این نسخه به‌سرعت در کانال‌ها و صفحات مختلف بازنشر شد.

با فروش بیش از ۲٬۰۲۱٬۴۰۰ بلیت و ثبت حدود ۱۸۱٫۵ میلیارد تومان درآمد، این فیلم در اوج موفقیت تجاری خود با نشت غیرقانونی مواجه شد. تهیه‌کننده و عوامل فیلم از پیگیری حقوقی خبر دادند و برخی رسانه‌ها از احتمال خسارت اقتصادی و لزوم دریافت غرامت سخن گفتند. این اتفاق، نمونه‌ای هشداردهنده از آسیب‌پذیری آثار پرفروش در برابر قاچاق دیجیتال بود.

۵. «کاناپه» (کیانوش عیاری) — درز از بایگانی آثار توقیفی

فیلم توقیفی «کاناپه» که سال‌ها در وضعیت بلاتکلیف قرار داشت، در اوایل سال ۱۴۰۴ (با گزارش‌هایی در فوریه ۲۰۲۵) به‌صورت کامل و غیرقانونی منتشر شد. این نسخه آرشیوی، بدون مجوز رسمی و از منابع نامشخص درز کرد.

انتشار این فیلم، نه‌تنها تبعات حقوقی و صنفی داشت، بلکه به مسئله‌ای رسانه‌ای و سیاسی بدل شد. واکنش‌های گسترده‌ای از سوی مخاطبان، منتقدان و حتی برخی نهادهای رسمی مطرح شد. این مورد، بار دیگر ضرورت بازنگری در سیاست‌های نگهداری، دسترسی و امنیت فایل‌های توقیفی را برجسته کرد.

6.«برادران لیلا» — درز از مسیر پخش بین‌المللی

فیلم «برادران لیلا» ساخته سعید روستایی، یکی از نمونه‌های شاخص درز و انتشار غیرقانونی آثار سینمایی ایران از مسیر پخش بین‌المللی محسوب می‌شود. این فیلم درامی اجتماعی با تمرکز بر بحران اقتصادی و فروپاشی ساختار خانواده است که در جشنواره کن ۲۰۲۲ با استقبال گسترده منتقدان مواجه شد، اما در داخل کشور با محدودیت‌های جدی در صدور مجوز نمایش روبه‌رو گردید. پس از آن، نسخه کامل و بدون سانسور فیلم از طریق یکی از پلتفرم‌های خارجی منتشر شد و به‌سرعت در فضای مجازی فارسی‌زبان دست‌به‌دست شد.

این نوع انتشار، نمونه‌ای روشن از مدل درز موسوم به «leak از مسیر پخش بین‌المللی» است؛ مدلی که در آن فایل بلوری یا نسخه دیجیتال رسمی، بدون اعمال کنترل‌های امنیتی کافی مانند DRM یا واترمارک اختصاصی، در اختیار مخاطبان داخلی قرار می‌گیرد و عملاً سیاست‌های محدودکننده داخلی را دور می‌زند. این اتفاق نه‌تنها چالش‌های فنی و حقوقی را برجسته کرد، بلکه به بحث‌های صنفی و رسانه‌ای درباره تبعیض در دسترسی مخاطب داخلی و خارجی دامن زد و بار دیگر ضعف در قراردادهای بین‌المللی و مدیریت زنجیره توزیع را آشکار ساخت.

و در آخر

برآورد میزان خسارت ناشی از قاچاق فیلم‌ها، بسته به نوع اثر، زمان انتشار غیرقانونی و میزان فروش رسمی، متفاوت است. نمونه بارز این آسیب، فیلم «پیرپسر» است که با فروش رسمی بیش از ۱۸۱.۵ میلیارد تومان، در اوج اکران با انتشار نسخه‌ای باکیفیت مواجه شد. این اتفاق نشان داد که حتی آثار پرفروش نیز از خطر قاچاق مصون نیستند و انتشار غیرقانونی در زمان طلایی اکران، می‌تواند نرخ تبدیل مخاطب بالقوه به بلیت‌خریدار را به‌شدت کاهش دهد.

در مجموع، مقابله با قاچاق فیلم در ایران نیازمند نگاهی چندوجهی است؛ از ارتقاء زیرساخت‌های فنی گرفته تا اصلاح ساختارهای قراردادی و مدیریتی. بدون این اصلاحات، سینمای ایران در برابر تهدیدهای دیجیتال آسیب‌پذیر باقی خواهد ماند و آثار هنری، حتی در اوج موفقیت، در معرض فروپاشی اقتصادی قرار خواهند گرفت.