فروغ فرخزاد و جادوی بی‌پایان خانه سیاه است
اختصاصی سلام سینما – مهین بهزادی: فروغ فرخزاد به‌عنوان شاعری جوان و مطرح در دهه 40، در شرایطی که فشارهای مختلفی را چه در زندگی هنری و چه زندگی شخصی خود تجربه می‌کرد، فرصتی یافت تا با حضور در استودیوی فیلمسازی ابراهیم گلستان تجربه‌ای منحصربه‌فرد در سینما خلق کند. او تنها با یک فیلم کوتاه توانست یکی از مهم‌ترین مستندهای تاریخ ایران و جهان را بسازد؛ خانه سیاه است به فیلمی بدل شد که توانست با نگاه شاعرانه و بی‌پرده کارگردانش زندگی بیماران جذامی را به شکلی بی‌سابقه ثبت کند.
این مستند 20 دقیقه‌ای نه صرفا گزارشی از واقعیت، بلکه اثری شاعرانه است؛ تلفیقی از تصویر و شعر که بیننده را در برابر رنج و زشتی قرار می‌دهد، بی‌آنکه به ترحم یا ساده‌انگاری تن دهد. کریس مارکر فیلمساز و نویسنده مشهور و تجربه‌گرای فرانسوی درباره فروغ نوشت: «او آمیزه‌ای از جادو و انرژی بود… نگاه یک زن همیشه همان چیزی است که برای تعیین دقیق فاصله از رنج و زشتی لازم است، فاصله‌ای که نه به رضایت‌مندی بینجامد و نه به ترحم.» همین نگاه توانست جذام و رنج بیماران را به همه دردها و ظلم‌های جهان پیوند دهد و فیلم را فراتر از مرزهای یک مستند کوتاه ببرد.
بیشتر بخوانید:
زنان تأثیرگذار سینمای ایران - 2: شهلا ریاحی؛ زنی که در سینمای مردانه تاریخ‌ساز شد
واکنش‌ها و ستایش‌ها: از هجمه منتقدان تا جهانی شدن
پرویز جاهد در یادداشتی نقل می‌کند وقتی فیلم در استودیو فیلمسازی گلستان به نمایش درآمد، واکنش‌ها به عنوان عموما با خصومت و تردید همراه بود. او نقل می‌کند منتقدی با نام منوچهر کیارش، که احتمالا نام مستعارش بوده، در مقاله‌ای با عنوان «خانه سیاه است و اندیشه‌های کور» فیلم را تنها «سر و صدا» دانست و نوشت: «این کار بیشتر به کارهای گلستان شباهت دارد تا به این که بگوییم خانم فروغ فرخزاد کار تازه‌ای ارائه داده است… خوب در مملکتی که صاحب جوجه‌کبابی، کارگردان باشد، از این جور اتفاق‌ها هم زیاد می‌افتد.»
همچنین از شمیم بهار، سرشناس‌ترین منتقد آن روزگار نقل می‌کند که در نقدی تند در مجله «اندیشه و هنر» مستند بودن فیلم را زیر سؤال برده و حتی آن را «اثری دروغین» می‌خواند. بهار از فقدان اطلاعات جغرافیایی و موقعیتی جذامخانه انتقاد کرده بود و از این که فروغ به جای گزارشی خشک، اثری شاعرانه و تکان‌دهنده خلق کرده، به‌شدت برآشفته بود.
این واکنش‌ها نشان‌دهنده مقاومت جامعه و فضای فرهنگی آن دوران در برابر نوآوری و حضور زنان در سینما بود.
با گذشت زمان اما نگاه به فیلم تغییر کرد و امروز منتقدان ایرانی «خانه سیاه است» را نقطه عطفی در تاریخ سینمای مستند ایران می‌دانند. فیلم فروغ، همواره موضوع بحث پژوهشگران و علاقمندان سینمای جهان بوده است و تحلیل‌های بین‌المللی بارها بر قدرت بصری و شاعرانه آن تأکید کرده‌اند. اریک هندرسون منتقد و پژوهشگر حوزه سینما فیلم را «به ظاهر ساده اما عمیق و گریزان از هر گونه طبقه‌بندی» توصیف می‌کند و به توانایی فرخزاد در ترکیب نگاه شاعرانه با مستندنگاری علمی اشاره دارد. جاناتان روزنبام منتقد آمریکایی نیز آن را «بزرگ‌ترین فیلم ایرانی تمام دوران» نامیده و همچنان از آن به عنوان ستون‌های موج نوی سینمای ایران یاد می‌کند.
خانه سیاه است یکی از ۵۰ مستند برتر جهان
تنها فیلم فروغ فرخزاد نه تنها در ایران بلکه در سطح بین‌المللی نیز تأثیرگذار بوده است؛ انجمن فیلم بریتانیا (BFI) در نظرسنجی ۵۰ مستند برتر تمام دوران به فیلم فروغ رتبه ۱۹ را اختصاص داده است، که نشان از ارزش و ماندگاری جهانی آن دارد. نگاه فروغ، جسورانه و شاعرانه، مرزهای تجربه‌گرایی در سینما را دگرگون کرد و نشان داد که یک زن نیز می‌تواند با نبوغ و شجاعت خود، موضوعات تابو و دشوار را با مهارت و حساسیت به تصویر بکشد.
آنچه این فیلم را ویژه می‌کند، ترکیب دقیق روایت تصویری و شعر است؛ لحظه‌هایی که کودکان بازی می‌کنند، زنان آرایش می‌کنند، و بیماران با بیماری خود مواجه‌اند، با صدای شاعرانه فرخزاد همراه می‌شود. این تلفیق، رنج و امید را همزمان منتقل می‌کند و تماشاگر را در تجربه‌ای انسانی و اخلاق‌مدارانه قرار می‌دهد. این نگاه، همان چیزی است که امروز منتقدان ایرانی و جهانی به آن اشاره دارند و دلیل می‌شود که «خانه سیاه است» همچنان مورد مطالعه و ستایش باشد.
نسخه ترمیم‌شده و باکیفیت این مستند در هفتاد و ششمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم ونیز به نمایش درآمد و بازتاب جهانی گسترده‌ای یافت، که گواهی بر اهمیت مستمر اثر و ارزش جاودانه آن در سینما است. فروغ فرخزاد با تنها یک فیلم، نشان داد حضور زنان جسور در سینما می‌تواند قواعد مرسوم را به چالش بکشد و تجربه‌ای همزمان شاعرانه، انسانی و جهانی خلق کند؛ تجربه‌ای که هنوز پس از شصت سال الهام‌بخش است و مخاطبان نسل‌های مختلف را به تفکر و تأمل وا می‌دارد.
متولد ۱۳۷۱. فارغ‌التحصیل رشته ادبیات نمایشی. علاقه‌مند به سینما، تئاتر، نقاشی. آغاز فعالیت حرفه‌ای از سال ۱۳۹۶.