یک مستند رها شده

مستند بلند «کودتای53»، سعی دارد تا به موضوع تاریخی و سرنوشت¬ساز کودتای28مردار سال1332 بپردازد. این اثر، بعد از اکران در سینماهای هنر و تجربه، هم¬اکنون در یکی از سایت-های پخش فیلم در حال اکران آنلاین برای مخاطبان است. «کودتای53» با حضور در جشنواره-های داخلی، موفق به دریافت سیمرغ بلورین بهترین مستند از سی و نهمین دوره جشنواره فیلم فجر و جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران در چهاردهمین دروه جشنواره بین¬المللی سینما حقیقت گردید.

از آنجایی که سینمای مستند پیوند تنگاتنگی با مفهوم واقعیت و شکل¬دهی به آن را در بر دارد، برای مخاطبانش نیز بهره¬ای عظیم و پرفایده¬ای را به همراه می¬آورد. سینمای مستند می-تواند دید ما را نسبت به واقعیات اطرافمان صیقل دهد و نوع نگرش بهتری را به ما هدیه دهد. اما «کودتای53» تا چه حدی می¬تواند چنین کار بزرگی را برای مخاطبانش انجام دهد؟ در ادامه، به بررسی این فیلم می¬پردازیم تا پاسخ به سوال مطرح شده تا حدی برایمان وضوح پیدا کند.

ایجاد یک نگرش متفاوت

با شروع فیلم و تیتراژ آغازین آن، از زبان فیلم¬ساز، انجام تحقیقاتی گسترده در مدت طولانی مطرح می¬گردد.(او تقریباً از سال1388 تحقیقات خود را درباره موضوع فیلم، شروع کرده¬بود.) 

از طرفی در اولین مواجه ما با چهره «دکتر محمد مصدق»، فیلم¬ساز شخصیت ایشان را در مقایسه با «مهاتما گاندی»، رهبر سیاسی و معنوی هندوستان، قرار می¬دهد. درست در همین نقطه، نگرشی متفاوت برای مخاطب نسبت به شخصیت «دکتر مصدق» شکل می¬گیرد. 

اما عاملی که در آغاز اثر چشمگیر و عجیب است، به کارگیری تم و فضایی با رنگ و لعاب فرنگی می¬باشد. زبان فیلم، معرفی شخصیت¬ها، اسامی تیتراژ و لوکیشن¬ها غالباً غیرایرانی و فرنگی هستند. خوب یا بدش بماند، اما گویی فیلم¬ساز با این کار قصد دارد تا برتری خود را نسبت به موضوع و فضا به تماشاگر القاء کند. 

در ادامه و تا حوالی دقیقه30 فیلم، فیلم¬ساز بر روی این نکته متمرکز است که شروع به تحقیقات و مطالعاتی گسترده نموده¬است-که این کار برای شروع ساخت هر فیلمی ضروری است-او مداماً سکانس¬هایی مبنی بر همین موضوع را به ما نشان می¬دهد و تأکید خاصی بر روی این ماجرا دارد. حتی در برخی از صحنه¬ها از موضوع اصلی مستند دور می¬شود و مخاطب را نیز با خود از همراهی با ماجرای فیلم دور می¬سازد. «امیرانی» در طول این دقایق از اثرش، روند پیگیری¬هایش برای ساخت و جمع¬آوری مطالب و اسناد را به نمایش می¬گذارد. اما به راستی این کار او چه دلیلی خاصی را در بر دارد؟ آیا جز این است که اثر را موثق جلوه دهد؟ اما، آیا ما نباید این احساس وثوق و شکل¬گیری تحقیقات فراوان را در بافت اثر مشاهده کنیم؟ و نه با نمایش گذاشتن آنها. بنابراین فیلم، دقایق اضافه کم ندارد! دقایقی که بیننده را به شدت از همراهی با اثر باز می¬دارد.

ملی شدن صنعت نفت

شروع استفاده از اسناد، با معرفی و تحلیل و بررسی شخصیت «دکتر مصدق» آغاز می-گردد. علاوه¬بر بعد اخلاقی و سبک¬زندگی او، تحصیلات و حتی سبک لباس پوشیدن ایشان نیز مورد بررسی قرار می¬گیرد.(که عمدتاً اشخاص به تعریف از این عوامل می¬پردازند.) استفاده از فیلم¬ها و عکس¬های به¬جا مانده از آن دوران نیز در این بخش جای توجه فراوان دارد. ماجرای ملی شدن صنعت نفت و موضعی که انگلستان نسبت به این موضوع داشت، در یک¬سوم ابتدائی فیلم مطرح می¬گردد. که البته جای کار بیشتر در رابطه با این موضوعات احساس می-شد، زیرا از جمله نقاط مهم برای شکل¬دهی به کودتا در تاریخ کشورمان به حساب می¬آیند. با ادامه یافتن داستان و تقابل دولت انگلستان با ایران، شخصیتی به نام«داربی¬شر» به عنوان فرد اصلی کودتا معرفی می¬گردد و تحقیقات، پیرامون شخصیت او نیز آغاز می¬شود. اگرچه فیلم¬ساز در شکل¬دهی به شخصیت چنین فردی ضعیف عمل می¬کند، اما داستانی که پیرامون او مطرح می¬گردد و ماجرای تطابق اسناد گم¬شده و حذف¬شده از مستندی مهم درباره کودتا، پیش¬برنده داستان است و درگیری مخاطب را با ماجرا به شدت بالا می¬برد. اما عاملی که برای داستان «داربی¬شر» به عنوان ضعف مطرح می¬شود، زمان زیادی است که صرف معرفی آن می¬گردد.

موضوعی که در این مستند به شدت جای بحث فراوان دارد، زاویه دید فیلم¬ساز نسبت به شخصیت «دکتر مصدق» است. غالب افرادی که در این فیلم از آن¬ها برای تبیین مسائل موجود، مصاحبه گرفته می¬شود، نوع نگاهی شبیه به هم و عقیده¬ای نزدیک به یکدیگر دارند. جالب آنجاست که موضوعات مختلف سیاسی-تاریخی از جمله: رخداد¬30 تیر1331، نفوذ کمونیسم در آن دوران، قتل «محمود افشارطوس»، براندازی دولت مصدق و ماجرای تبعید وی، همگی از زبان چنین افراد مشابه به همی مطرح می¬گردند. در این بین، نظرات مخالف بیان نمی¬شوند و به همین سبب، این فیلم توانایی لازم برای ایجاد چالشی جذاب را در خود ندارد.

پایان¬بندی فیلم نیز اگرچه با توجه به روند داستان، دور از ذهن نبود، اما نکته¬ای که در این بخش قابل ذکر است، نتیجه¬گیری فیلم¬ساز نسبت به موضوع و پیوندی که او با کودتای28 مرداد1332 و حوادث بهمن¬ماه1357 برقرار می¬سازد، است. ضمن آن¬که این موضوع جای کار و پرداخت بیشتری را می¬طلبید، با چنین پایانی احساس می¬شود که در انتهای داستان رها شده-است.