نقد و بررسی فیلم پیر پسر | سیاسی‌ترین فیلم اکران‌شده در قرن جدید
اختصاصی سلام سینما – فاطمه فریدن: فیلم پیرپسر بازتاب ذهن فیلمسازی است که همانند آثار قبلی‌اش اساس کار را بر جدال میان خیر و شر می‌گذارد. اکتای براهنی در واپسین فیلمش به شکل مستقیم انتشار خشونت را عاملی اثرگذار بر رفتارهای انسانی برمی‌شمرد. رفتارهایی که در صورت استمرار، جامعه‌ای را به نابودی و اضمحلال می‌رساند.
بیشتر بخوانید:
نقد فیلم پیر پسر | آیا آن‌قدر که گفته می‌شود فیلم بزرگی است؟
نمادسازی به شیوه براهنی
با نگاهی کلی به درام‌های اجتماعی شاخص و پرفروش یک دهه اخیر سینمای ایران درمی‌یابیم که حضور فیزیکی در اجتماع مهمترین خصوصیت داستانی آنان است. داستان‌هایی که بخش عمده آن در خیابان یا نزاع جمعی میان کاراکترها شکل می‌گیرد. فیلم‌هایی مثل «شنای پروانه»، «سه کام حبس»، «ابد و یک روز»، «متری شیش و نیم»، «صحنه‌زنی» و… که به دلیل دارا بودن جذابیت‌هایشان در نمایش چنین صحنه‌هایی گیشه فروش پرباری داشتند.
براهنی در شکل‌بخشی به داستان فیلم «پیرپسر» یک خانه را مرکز ثقل قرار می‌دهد. خانه قدیمی و درندشت غلام باستانی (حسن پورشیرازی) که ابتدا نمادی از اندیشه‌های واپس‌زده و افکار پوسیده و در دیدگاهی دیگر نشان‌هایی از جامعه پرتشنج امروز دارد. خانه‌ای که به دلیل عدم اجاز پدر هرگز نوسازی یا فروخته نمی‌شود. ساکنان اندک این خانه علی (حامد بهداد) و رضا (محمد ولی‌زادگان) دو پسر غلام‌اند که به دفعات خواستار فروش یا ساخت دوباره خانه‌شان شده‌اند اما زیر بار سنگین حاکمیتِ پدر وامانده‌اند. شخصیت‌هایی درمانده و نیازمند که چاره‌ای جز یاری جستن از پدر بداخلاق ندارند. پدری که سمبلی از زورگویی، خشم و عداوت با فرزندان است. صاحبِ خانه‌ای که در نگاه نقادانه و جامعه‌شناسانه نمادی از وطن تلقی می‌شود. وطن، واژه‌ای حساسیت‌برانگیز که هر چه درباره‌اش گفته شود، قابلیت قیاس با وضعیت حال حاضرِ اجتماع فعلی را آشکارا دارد.
ابعاد صراحتا سیاسیِ سوژه انتخاب شده برای داستان فیلم، پیش از هر چیز ذهن هر مخاطبی را به مقایسه اتمسفر داستان با چیزهای دیگر پیرامونِ اجتماع می‌اندازد. این که هر شخصیت نمادی از چه کسی است و اعمالش چگونه به موارد دیگری که به ذهن مخاطبان می‌رسد تعمیم می‌یابد. از این جهت مهمترین تمایز این فیلم با سایر آثاری در قالب اجتماعی که زیرمتن‌های کمتری را در نظر می‌گرفتند، جاگذاری بیانات با زیرمتن‌های سیاسی در فیلم است. دیالوگ‌هایی که در سایر فیلم‌ها بر حسب احتیاط از طرف سازندگان آن کمتر بیان شده‌اند. بر اساس چنین تحلیلی فیلم «پیرپسر» تا این‌جا سیاسی‌ترین فیلم اکران شده در قرن جدید است. فیلمی طولانی به سبک رمان‌های مطوّل روسی با وجوه تمثیلیِ فراوان که اصطکاک دائمی میان انسان و نیروی حاکم را عامل اصلی نابودی بشریت می‌پندارد. اثری با داستانی به‌ظاهر شخصی که شخصیت‌هایش به‌واقع از دل جامعه برخاسته‌اند اما خواسته‌هایشان به آرزوهای مردم عادی شباهت دارد. از این بابت فضای متمایزِ پدیدآمده در طراحی داستان به طور ناخودآگاه ذهن را به سویی می‌برد که اجباراً همه‌چيز در لایه‌های رویی و صرفا صورتِ بصری مشاهده نشود. در چنین وضعیتی تحلیل‌های ارائه شده حتی اگر از سوی کارگردان یا تهیه‌کننده فیلم رد یا تکذیب شوند اما به شکلی فاحش از مفاهیم فرامتنی فیلم دریافت می‌شوند. مفاهیمی که به‌وضوح در درون‌مایه داستانی آن تنیده و ترکیب شده‌اند.
آیا پیرپسر پیشنهاد جدیدی برای سینمای ایران است؟
پاسخ به این سوالِ مهم ذهن را ناخوداگاه به دالانی پیچ در پیچ رهسپار می‌کند. پرپیچ از این جهت که پیش‌بینی برای وضعیت آتی سینمای ایران در سال‌های اخیر به امری نامحتمل تبدیل شده است. معیارهای متغیر در حوزه فیلمسازی همچنین سیستم نظارتی، مجالی برای تخمین زدن صحیح این مورد را کاملا فراهم نمی‌کند. قاعدتا در این موقعیت حاد نمی‌توانیم قاطعانه درباره چیزی سخن بگوییم یا پیشنهاد کنیم.
در این که «پیرپسر» فیلمی متفاوت برای سینمای ایران است تردیدی وجود ندارد. جمله بیان شده لزوما نشان‌دهنده کامل یا بی‌نقص بودن فیلم نیست اما در ساحتی کلی می‌توان ادعا کرد که «پیرپسر» فیلمی جریان‌ساز و تابوشکن است. فیلمی که علی‌رغم کیفیت متوسط فیلمنامه و نقص‌های فراوان در کارگردانی، جسارت کارگردان را برای تصویر کردن صحنه‌هایی که تاکنون اجازه پخش نداشتند همراه دارد. خطوط قرمزی که سازنده فیلم برای بهتر دیده شدن اثرش از آن‌ها عبور می‌کند و اصطلاحا فاز جدیدی را پایه‌گذاری می‌کند. نمایشی از سکانس‌های متفاوت حضور زنی (لیلا حاتمی) در خانه‌ای مردانه که صاحب اصلی‌اش به عنوان یک مذکر به تمام زن‌ها نظر دارد. صحنه‌هایی اروتیک از روابط آزادتر میان زنان و مردان و تلویحا تغییر نگاهی که طبق نظر کارگردان باید در جامعه دچار تحولی بنیادین شود.
«پیرپسر» با نگریستن از هر زاویه‌ای، فیلمی عادی در دهه‌های اخیر سینمای ایران به حساب نمی‌آید. نویسنده مواردی را عامدانه یا شاید ناخودآگاه در فیلم نشانه‌گذاری می‌کند تا شکل بصری آن نیز ضرورتا تغییر یابد. عملی عمدی که شکل و شمایل فیلم را از یک اثر اجتماعی معمول فراتر می‌برد و طبیعتا حواشی بسیاری نیز ایجاد می‌کند. این رفتار اگرچه فیلم را تا حد زیادی در گیشه موفق جلوه می‌دهد اما درحقیقت تعیین‌کننده ادامه راه سازنده این فیلم یا به وجود آوردن مسیری جدید در سینمای ایران نیست.