" در فقدانِ معیار" نگاهی به برنامه­ های نقدِ فیلم در تلویزیون

" در فقدانِ معیار"

نگاهی به برنامه­ های نقدِ فیلم در تلویزیون

مسعود ریاحی : اگر نگاهی به برنامه­ های نقد سینمایی در شبکه­های تلویزیونی­مان بیندازیم، شاهد گفتگویی خواهیم بود میان کارگردان و منتقد و حتی گاهی یکی دو بازیگر آن فیلم. در این میزگرد، منتقد نظرات خود را می­گوید و کارگردان در مقابل تعریف و تمجید­ها، تشکر کرده، و در مقابل انتقاد­ها و اشاره­ی منتقد به نقاط ضعف، از فیلم خود دفاع می­کند. در این دفاع­ها، کارگردان حتی به اتفاقات و موضوعات بیرون از فیلم نیز اشاره می­کند، که مثلا آن روزی که ما فیلم­برداری داشتیم، بخاطر فلان اتفاقی که افتاد، این سکانس چنین شد. به­نوعی آنچه در تلویزیون به عنوان نقد سینمایی معرفی می­شود، کارگردان در آن ضمیمه­شده و پیوست شده به فیلم­اش است و می­بایست همچون پدری بالای سر بچه­ای که زاییده، باشد و در برابر منتقد، دفاعیاتی ارائه دهد.

نقد در مقام علمی خود، ارزيابي و سنجش ميزان اعتبار يك اثر را نمایان می­کند، كه مانند ساير رشته‌هاي علمي، قواعد و اصول خاص خود را دارد كه به آن «روش‌شناسي نقد» گفته مي‌شود. به نوعی نقد را می­توان یک ارزیابی مستدل دانست که بر اساس نشانگان درون اثر، تولید مفهوم و کشف ارزش می­کند و آنچه را که ارائه می­دهد بر اساس آن­چیزی است که درون اثر وجود دارد یا اگر بخواهد نقدی جامعه شناختی به اثر داشته باشد و به اثر هنری به عنوان یک ابژه نگاه کند، با توجه به شرایط اجتماعی و سیاسی و ... موثر بر ساخت اثر استدلال می­کند و نقدی را ارائه می­دهد.

 اینکه کارگردان قصدش چه بوده است و چه نیتی در سر داشته است و به چه چیزهایی علاقه­مند بوده است، موادی برای نقد بدست نمی­دهد. حال پرسش­های اصلی این­ها هستند که آنچه به عنوان نقد در تلویزیون به نمایش درمی­آید واجد کدام­یک از اصول ابتدایی نقد است؟ پرسش این است که اگر منتقد، نقد خود را بر اساس یک اصول و قواعد و روش­شناسی ارائه می­دهد و استدلال می­کند که آنچه عنوان می­کند، درون اثر وجود دارد، پس چه نیازی است به دفاع کارگردان؟ کارگردان از چه چیزی دفاع می­کند؟ از خود، یا فیلمِ خود؟ مگرنه آنکه معیار یا معیارهایی برای نقد وجود دارد که بر اساس یک روش علمی و در قالب نظریات ارائه می­شود و به مثابه حدی است که برای ارزیابی به اثر هنری می­زنیم تا کشف ارزش کنیم یا تولید مفهومی شکل دهیم؟ مگر مولف قرار است که همه­جا پیوست شده به اثرش باشد و از چیزی که زاییده دفاع کند؟ به تعبیری دیگر، مگر در برابر یک نقد روش­مند و علمی باید " دفاعی " صورت گیرد؟ شاید کلمه­ی دفاع زمانی کاربرد پیدا کند که نقد بر اساس یک روش غلط انجام شده باشد و فاقد استدلال کافی باشد که پاسخ به این نقدِ ناصحیح نیز به عهده­ی هنرمند و مولف اثر نیست،که به عهده­ی منتقدان است.

نقد، دانشِ خاص و روشِ خاص خود را دارد. آن­چه به عنوان نقد اثر هنری ( مخصوصا نقد فیلم در برنامه­ی هفت )، در تلویزیون شاهدش هستیم، فاقد روش­شناسی و اصول ابتدایی نقد است و چنین رویکردی، آن­هم در رسانه­ی تصویری با مخاطبان چندین میلیونی، خطرناک است. چنین نگاه نامستدلی به اثر هنری و عدم تلاش برای مستدل حرف زدن، به نوعی تزریق این نگاه است که هرکسی می­تواند نظر خود را به عنوان یک نقد ارائه دهد و نیازی نیست که گفته­های شما بر اساس یک استدلال منطقی باشد. نظر و کلماتی امثال آن جایی در نقد روش­شناسانه و مستدل ندارد. آنچه در نقدهای سینمایی ارایه می­شود ( مخصوصا برنامه جدید هفت ) حتی دارای روایی صوری نیز نیست، یعنی در ظاهر نیز حتی آن­چیزی را که باید بسنجد، نمی­سنجد. مثلا عنوان می­شود این فیلم "درنیامده است" یا "بد است" " خوب است" و ... . مگرنه آنکه نقد، زمانی به­وجود می­آید که بخواهد این عبارات کلی و نامفهوم را توضیح و تبیین و ... کند؟  تا کجا می­توان از این عبارات کلی استفاده کرد برای نگاه به اجتماعی از آثار هنری؟

ریچاردز در کتابِ خود با عنوان "نقد عملی" استدلال می‌کنند که نقد مترادف ستودن یک اثر ادبی نیست؛ به نوعی کار منتقد این نیست که درباره‌ی تأثیر متون ادبی در خواننده سخن بگوید. به­جای این کارها، منتقد ادبی باید علت گیرایی یک اثر را با توسل به استدلال‌های نقادانه تبیین کند. صِرفِ گفتن این‌که « این فیلم براستی یک شاهکار است» یا « این نقاشی بی‌نظیر است» یا « این قطعه موسیقی انسان را مسحور می‌کند و به یک جهانِ دیگر می­برد» ، در واقع هیچ‌چیز راجع به آن اثر نمی‌گوید.