بی حس کنندگی به جای حس آفرینی

(کندوکاوی برای پاسخ به این سوال که چرا فیلم‌های مبتذل، این روزها خوب می‌فروشند)

مدتی است گونه ­ای از فیلم ­های به اصطلاح کمدی (که البته سال­ هاست ساخته می­شوند) دوباره پرمخاطب و پرطرفدار شده ­اند و صدر جدول پرفروش ­ترین فیلم ­های سینمای ایران را تسخیر کرده ­اند. به طوری که در سال 97 فروش ­های بسیار رکوردشکن و بالایی از این فیلم ­ها ثبت شد و سال جدید هم با جولان این فیلم­ ها آغاز شد. همواره وقتی به این فیلم ­ها و ضعیف بودن­شان اعتراضی می ­شود و در معرض تیغ برنده نقد قرار می ­گیرند این گزاره مطرح می ­شود که: «اگر این فیلم ­ها بد و ضعیف هستند پس چرا این قدر خوب می­ فروشند؟» در این مطلب سعی می­ کنیم در پی دلیلی قانع ­کننده برای وقوع این پدیده باشیم.

بگذارید ابتدا به این موضوع بپردازیم که اساسا چرا سینما می ­رویم؟ طبیعتا دلایل مختلفی وجود دارد. در همه جای دنیا بر اساس طبقات اجتماعی معمولا دلایل مختلفی هم وجود دارد مثلا قشر بورژوا دغدغه ­های خاص خودشان را دارند و قشر متوسط و ضعیف هم دلایل خودشان را. هر چند در ایران به آن معنا طبقه ­بندی دقیقی در جامعه نداریم اما بهرحال قشری داریم که سینما را به عنوان کالایی فرهنگی می ­بینند که از آن لذت می­ برند و شاید چیزی هم از آن یاد می ­گیرند. گروهی هم سینما را جدی به عنوان یک هنر دنبال می­ کنند و دوست دارند از هنر روز عقب نباشند. عده زیادی هم طبیعتا سینما را به مثابه تفریحی کم­ هزینه (نسبت به سایر تفریحات پرهزینه که البته در جامعه امروز ما تعدادشان زیاد نیست!) دنبال می­ کنند.

می ­دانیم کمدی سرحال و درست، در لایه درونی خود اتفاقا به شدت جدی است و نقد بسیار جدی به اوضاع وارد می­کند. سینمای خوب رویا می­ سازد. پیشنهاد جدید می­ دهد. حس می ­آفریند و با حس درگیر می‌کند. اما چیزی که در فیلم ­های معروف به کمدیِ این روزها (که اساسا توهین به لغت کمدی­اند) ابدا وجود ندارد همین کار کردن با حس و داشتن نقد یا موضع است.

باید در نظر بگیریم که در سینمای چند سال اخیرمان، موج فیلم‌های به اصطلاح اجتماعیِ تلخ و گاه سیاهی را تجربه کردیم که با ادعای بازنمایی وضع روز جامعه ساخته می­ شدند و البته مورد استقبال هم قرار ‌می‌گرفتند. قاعدتا این حجم از تلخی و گزنده بودن بر روی ذائقه و طبع مخاطب، اثر منفی گذاشته و باعث شد که به یک زدگی از این گونه فیلم­ ها برسد. در این شرایط مخاطب سینما در شرایطی قرار داشت که می­ توانست به گونه ­ای دیگر از فیلم­ ها پناه ببرد. شاید این اتفاق باعث شد میل به تماشای فیلم کمدی تشدید شود.

البته دلیل بالا فقط یکی از دلایلی است که می­ توان در مورد روی آوردن مخاطب به سینمای کمدی برشمرد. باید به این موضوع توجه کنیم که فشارهای اقتصادی و اجتماعی هم روی انتخاب مخاطب تاثیر می­ گذارد. مخاطبِ با وضع اقتصادی نامناسب نمی­ تواند هزینه زیادی برای سینما بگذارد و انتخاب محدود دارد در نتیجه تصمیم می­ گیرد فقط کمدی را انتخاب کند تا حداقل ساعتی خوش باشد. اینجاست که می­توانیم بگوییم مخاطب از سینما به مثابه پناهگاه استفاده می ­کند. البته سینما از دیرباز پناهگاه امنی برای آدم ­ها بوده است. زمانی پناهگاه برای فرار از واقعیت و تجربه عمیق «خیال کردن» و برای جامعه تحت فشار امروز ما، پناهگاهی برای ساعتی فراموش کردن دردها و مشکلات.

پس در چنین شرایطی که جامعه نیاز به کمدی دارد این نیاز باید به گونه­ ای پاسخ داده شود. منتهی ما این روزها کمدی به معنای واقعی نمی ­بینیم و این نیاز با فیلم ­هایی به شدت عقب ­افتاده و ضعیف، به جای صرفا تسکین داده می ­شود. آنچه که از پس دیدن این فیلم­ ها برای مخاطب سینما اتفاق می ­افتد یک جور بی­ حسی است. در این مورد تماشاگر با پدیده ­ای همراهی می­ کند که خودش آگاهانه می ­داند چیز بی ­ارزشی است اما از سر استیصال ترجیح می ­دهد به آن بخندد.

می ­دانیم کمدی سرحال و درست، در لایه درونی خود اتفاقا به شدت جدی است و نقد بسیار جدی به اوضاع وارد می­ کند. سینمای خوب رویا می­ سازد. پیشنهاد جدید می­ دهد. حس می­ آفریند و با حس درگیر می‌کند. اما چیزی که در فیلم­ های معروف به کمدیِ این روزها (که اساسا توهین به لغت کمدی­ اند) ابدا وجود ندارد همین کار کردن با حس و داشتن نقد یا موضع است. حداکثر اگر موضعی هم داشته باشند موضع نه سیخ بسوزد نه کباب است! بعضی­ هاشان از بودجه­ ای دولتی و شبه ­دولتی ارتزاق می­ کنند تا از خود همان دولت و گروه انتقاد کنند طبیعی است که بسیار نمایشی و مزورانه ­اند. فاقد هر گونه مساله ای. فیلم ­های مبتذل و عقب ­افتاده ­ای که اساسا سینما نیستند. حتی شوخی­هایشان از خیلی شوخی­ های کوچه بازاری به مراتب پایین­ ترند. الگوهایی مشخص و کلیشه­ ای دارند که دست­شان همان اول پیش همه رو شده است. فیلم‌هایی که حتی بسیار عقب افتاده‌تر از آثار قدیمی معروف به فیلم‌فارسی هستند. 

طبیعتا اگر کمدی خوب و جاندار در سینمای ایران ساخته شود مورد استقبال قرار می ­گیرد و امروز در غیاب کمدی مناسب و استاندارد است که مخاطب مجبور شده به تحمل شوخی­ های ناچیز و مبتذل این گونه فیلم­ ها تن دهد. 

خیلی ­ها می­ گویند فیلم ­های گیشه­ پسند و تجاری البته همه جای دنیا وجودشان لازم است، بسیار خوب ما هم مشکلی با این موضوع نداریم اما وقتی از فیلم تجاری حرف می­زنیم انتظار داریم یک حداقل­ هایی رعایت شود. فیلمی که از اول تا آخرش نه یک نمای درست دارد، نه قصه­ ای نه فرمی نه دغدغه­ ای نه شخصیتی و فیلمسازش کوچکترین زحمت و ذوقی صرفش نکرده است اساسا فیلم نیست که بخواهیم درباره لزوم وجود داشتن یا نداشتنش حرف بزنیم. ببینید ما یک زمانی بر سر بودن یا نبودن پاپ آرت و عامه­ پسندها حرف می­ زدیم. طبیعتا ادبیات و سینما و موسیقی و به کلی هنر عامه­ پسند گونه ­ای از هنر به حساب می­ آیند که می­شود با ملاحظاتی وجودشان را پذیرفت اما به نظر می­ رسد امروز در دوره­ ای قرار داریم که با ناادبیات، ناسینما، ناموسیقی و اساسا ناهنر روبرو هستیم. اینجا دیگر نمی ­توان ملاحظه­ ای در نظر گرفت.

فیلمی که اساسا توهین به شعور مخاطب، توهین به مردم و توهین به سینماست چگونه می­ تواند فیلم قابل تحملی باشد. این را در نظر بگیریم که طبیعتا اگر کمدی خوب و جاندار در سینمای ایران ساخته شود مورد استقبال قرار می ­گیرد و امروز در غیاب کمدی مناسب و استاندارد است که مخاطب مجبور شده به تحمل شوخی­ های ناچیز و مبتذل این گونه فیلم­ ها تن دهد. شوخی­ هایی که حتی به عنوان شوخی کلامی هم جالب و باکیفیت نیستند چه رسد به اینکه اساسا کمدی موقعیت باشند یا از پس ابژه بودن درآمده باشند. بنابراین فیلم­ها به مرور جوک ­های یک کانال تلگرامی شبیه می­ شوند که بیننده دو ساعتی انتخاب می ­کند پایشان بنشیند. همان قدر ناچیز و بی‌اثر.