معرفی ژانر وحشت | ترس از حضور آن دیگری
اختصاصی سلام سینما - بنا را بر این گذاشتیم که در یک مجموعه یادداشت، ژانرهای مختلف سینمایی را بررسی کنیم. ژانرهای سینمایی امروزه مهم‌ترین ابزار دسته‌بندی فیلم‌ها و طبقه‌بندی آثار هستند. ژانرهای سینمایی مختلف امکان انتخاب فیلم را برای تماشاگران هم راحت‌تر کرده است.
اگر مخاطبی بخواهد فیلم ببیند اما گزینه مشخصی نداشته باشد، به‌راحتی می‌تواند بر اساس حس و حوصله‌اش تعیین کند که دلش چطور فیلمی می‌خواهد (عاشقانه، کمدی اکشن یا ترسناک) و بعد با مشخص‌کردن ژانر مورد نظرش و یک جست‌وجوی ساده در اینترنت یک فیلم خوب با موضوع و حال و هوای مورد نظرش برای تماشا پیدا کند.
درباره مفهوم ژانر و ژانر جنایی بخوانید
در اولین مطلبی که برای سری معرفی ژانرهای مختلف نوشتیم، توضیح مفصلی درباره چیستی «ژانر»، مفهوم لغوی و نحوه پیدایش آن دادیم و ژانر جنایی را به شکل خاص معرفی کردیم.
در دومین یادداشت این مجموعه به سراغ فیلم‌های ترسناک رفته‌ایم که در ژانر وحشت و یا هارور دسته‌بندی می‌شوند.
در ادامه یادداشت درباره تاریخچه ژانر وحشت، زیرمجموعه‌ها یا ساب‌ژانرهای مختلف آن، بهترین و مهم‌ترین کارگردانان و فیلم‌های هارور، فیلم‌های ترسناک در آسیای شرقی و چگونگی شکل‌گیری آن در سینمای ایران صحبت خواهیم کرد.
ژانر وحشت چیست؟
ژانر وحشت یا هارور یکی از ژانرهای محبوب سینمایی است که از دیرباز موردتوجه بوده. اولین فیلم‌های ترسناک سینمایی در همان اوایل شکل‌گیری هنر سینما و در دهه بیست ساخته شدند که در بخش‌های بعدی درباره آن‌ها توضیح خواهیم داد. اما بگذارید با تعریف این ژانر شروع کنیم.
در یادداشت اول از مجموعه معرفی ژانرهای سینمایی، تعریف مفصل و دقیقی از مفهوم خود ژانر و چگونگی شکل‌گیری آن به‌عنوان سیستمی برای دسته‌بندی فیلم‌ها بر اساس تم و فضاسازی توضیح دادیم. این بار به سراغ ژانر وحشت رفته‌ایم که همیشه طرف‌داران خود را داشته است. احتمالاً همه‌مان خاطره‌‌هایی از اولین تجربیات مواجه با فیلم‌های ترسناک داٰریم. وقتی که وحشت درون فیلم‌ها را، به دلیل کودکی‌مان خالص و صادقانه باور می‌کردیم و ممکن بود تا مدت‌ها بعد از تماشای اولین فیلم‌های ترسناک، شب‌ها دچار بی‌خوابی شویم.
خب این همان هدف غایی فیلم‌های ترسناک است. ژانر وحشت فیلم‌هایی را شامل می‌شود که در تماشاگر احساس ترس ایجاد کنند. همان‌طور که از اسم این ژانر برمی‌آید، ترس عنصر اصلی آن است. بر مبنای اولین تجربه‌های ساخت فیلم‌های ترسناک در تاریخ سینما، این ژانر از عناصر تکرارشونده و داستان‌هایی شبیه به هم، سرهم شد که تا همین امروز هم مورداستفاده عموم فیلمسازانی که فیلم ترسناک می‌سازند، قرار می‌گیرد.
جالب است که تماشاگران هرچند ترفندهای روایی و فرمی فیلم‌های ترسناک را بارها دیده‌اند و با آن‌ها کاملاً آشنا هستند، اما کماکان در مواجهه با آنان دچار احساس ترس خودآگاهی می‌شوند که این نشان از قدرت و تأثیرگذاری بالای این عناصر دارد. فیلم‌های ترسناک عموماً از داستان‌های افسانه‌ای و موجودات ناشناخته و ماورایی استفاده می‌کنند.
ارواح، شیاطین و تسخیرکنندگانی که در داستان‌های باستانی و مذهبی حضور دارند و نیروی شر را نمایندگی می‌کنند. این عناصر داستانی پررمزوراز، در کنار استفاده از فضاهای تاریک، صداها و آمبیانس‌های استرس‌زا، تصاویر مرموز و مه‌آلود و.... تصویر می‌شوند تا ترس را در تماشاگر به وجود بیاورند.
فیلم‌های ترسناک در کنار ترس، حس تنفر و انزجار تماشاگر خود را هم فعال می‌کنند. همچنین قتل، خودکشی، شکنجه، آشفتگی‌های روانی، حضور ارواح، انسان‌های خون‌آشام، جن‌گیری، جادوگری و...، تم‌های آشنای ژانر ترسناک هستند. اما ترس از حضور بیگانگان و قدرت‌های فراطبیعی چیزی نیست که با فیلم‌های ترسناک در انسان بالفعل شده باشد، این نیروی بالقوه طبیعی از زمان انسان‌های اولیه با انسان همراه بوده است.
حس ترسی که انسان اولیه از حضور در طبیعت عظیم و لایتناهی می‌گرفته، بسیار عمیق و قوی بوده و او را برای اولین‌بار به ستایش و پرستش قدرت برتر و والاتر کیهانی واداشته است. ترس از عناصری که در ژانر ترسناک مورداستفاده قرار می‌گیرد، از دوران ماقبل تاریخ، در ناخودآگاه انسان ثبت شده و در واقع فیلم‌های ترسناک به همین بخش از ناخودآگاه بشر ناخنک می‌زنند.
احتمالاً اصطلاح فیلم‌های ترسناک روان‌شناختی را شنیده‌اید؟ یعنی فیلم‌هایی که تعمداً بر کاویدن ترس در ناخودآگاه انسان اصرار می‌ورزند. فیلم‌هایی مانند «جن‌گیر» و یا «درخشش» از جمله فیلم‌های این‌چنینی هستند که مستقیماً ناخودآگاه و ایگوی ذهنی هر تماشاگری را هدف می‌گیرند.
درصورتی‌که بسیاری از فیلم‌های ترسناک گیشه‌ای تنها با فعال‌کردن لایه‌های اولیه ترس و به‌تصویرکشیدن صحنه‌های تعلیق‌آمیز و الگوهای روایی کلیشه‌ای، تماشاگرشان را قلقلک می‌دهند.
عناصر ژانر وحشت
همان‌طور که گفتیم عناصر ژانریک هارور، در طول تاریخ سینما بارها تکرار شده‌اند و حالا کلیشه‌هایی آشنا هستند که البته با وجود تکراری بودن کماکان کار خودشان را می‌کنند و حداقل لایه‌های اولیه ترس را در تماشاگر برمی‌انگیزند. در این بخش عناصری که در همه فیلم‌های ترسناک حضور داشته‌اند را مرور کرده‌ایم.
نور
از جمله مهم‌ترین عناصر فرمی و المان‌های تکرارشونده فیلم‌ها استفاده از نورهای پر کنتراست است. یعنی نورهای تندی که تضاد زیادی در تصویر ایجاد کرده و آن را به دو بخش تاریک و روشن تقسیم می‌کنند. این باعث می‌شود تضاد میان نور و تاریکی، جدال خیر و شر را مادام در ناخودآگاه تماشاگر زنده کند.
ضمن اینکه از نظر بصری هم هیچ چیزی مانند تاریکی در تاریخ بشریت ترسناک نبوده است. وقتی محیط تاریک باشد، وقتی نتوانیم ببینیم دور و اطرافمان چه خبر است، بیش از هروقت دیگری احسان خطر و تهدید می‌کنیم. تاریکی فضا و گیرافتادن شخصیت‌ها در فضای تاریک اصلی‌ترین عامل ایجاد ترس در ژانر ترسناک است.
نورپردازی با مایه‌های تیره از دیگر عناصری است که دیدن حقیقت را سخت می‌کند و شبیه به گرگ‌ومیش خطاهای دیداری ایجاد می‌کند که تماشاگر را در تعلیق بیشتری گیر می‌اندازد.
فضاهای مرموز و مه‌آلود مشخص
در فیلم‌های ترسناک عموماً قهرمان اسیر یک نیروی شر می‌شود و در یک مخمصه گیر می‌افتد. این مخمصه همیشه جغرافیای مشخصی دارد که یکی از کلیشه‌ای‌ترین ویژگی‌های فیلم‌های ترسناک است. در فیلم‌هایی که در فضای خارجی اتفاق می‌افتد، عموماً انسان حقیر در برابر عظمت طبیعت تنها می‌ماند و مکان‌های طبیعی مانند جنگل و یا بیابان خودشان بدل به یک عنصر ترسناک می‌شوند که مه‌آلود هم هستند. جنگل خصوصاً استفاده بیشتری در فیلم‌های ترسناک هالیوودی داشته است. فیلم‌هایی هم که در فضای داخلی می‌گذرند، به همین شکل از مکان‌هایی آشنا استفاده می‌کنند. خانه‌ها یا بناهای قدیمی و متروکه، انباری‌های تاریک و زیرزمین‌های مرموز، باغ‌های لابیرنتی و یا تونل‌ها از جمله مکان‌های بسته پرتکرار ژانر ترسناک هستند.
ویژگی‌های داستانی
مهم‌ترین عنصر داستانی تکرارشونده و اساسی ژانر ترسناک قراردادن قهرمان در برابر یک موجود ناشناخته است. خواه این عنصر ناشناخته موجودات بیگانه باشد، خواه ارواح نامرئی و یا یک فاجعه طبیعی. به‌هرحال هرچه باشد قهرمان در فیلم ترسناک برای رهایی از یک مخمصه بزرگ مبارزه می‌کند، درحالی‌که در هر لحظه مرگ یا تسخیر تهدیدش می‌کنند. مذهب هم در این مسیر حضور داشته و در برابر شر، نقش مؤثری بازی می‌کند.
فیلم‌های ترسناک مهم تاریخ سینما از این عنصر عموماً برای نمادپردازی و اشاره به یک دغدغهٔ فرامتنی استفاده می‌کنند. این اتفاق بیشتر در فیلم‌های ترسناک آسیای شرقی می‌افتد و بعدتر فیلمسازان هالیوودی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
مرگ شخصیت‌های فرعی و دوست‌داشتنی
در بسیاری از فیلم‌های ترسناک قهرمانان گروهی هستند. یعنی بیش از یک نفر هستند، هرچند یک قهرمان همیشه پررنگ‌تر و مورد تاکید است و یکی از ترفندهای فیلمنامه‌نویس در ژانر وحشت این است که از میان گروه قهرمانان یک یا دو کاراکتر بسیار دوست‌داشتنی را به تماشاگر نزدیک می‌کند و خیلی زود در گره‌های اولیه دراماتیک آن‌ها را می‌کشد و یا به دام می‌اندازد که در فیلم‌های قبل از دو هزار عموماً دختران جذاب و معصوم و یا سیاه‌پوستان هستند.
معمای رمزآلود
در همه فیلم‌های ترسناک یک معمای رمزآلود وجود دارد که یا هسته مرکزی کشف نیروی ناشناخته است یا مقابله با یک طلسم یا نیروی شر است.
زیر مجموعه‌های ژانر وحشت
ژانر وحشت زیرمجموعه یا ساب‌ژانرهای متعددی دارد که در این بخش مهم‌ترین آنان را مرور کرده‌ایم.
فیلم‌های ترسناک اقتباسی از رمان رویداد واقعی
بسیاری از فیلم‌های ترسناک از اتفاقات واقعی و داستان‌های مردمی نقل شده، اقتباس شده است. در ابتدای بسیاری از این فیلم‌ها این عبارت را می‌بینید: «این فیلم بر اساس داستانی واقعی ساخته شده است.» فیلم‌های ترسناک همچنین، خصوصاً در اوایل شکل‌گیری این ژانر، اقتباسی از داستان‌ها و رمان‌های ترسناک بودند. «درخشش» از جمله فیلم‌های ترسناک مهمی است که از رمان اقتباس شده و «فعالیت‌های فرا نرمال/ paranormal activities» از جمله مدل‌های «برگرفته از واقعیت» این فیلم‌هاست.
فیلم‌های ترسناک خون‌آشامی
دراکولا یا خون‌آشام‌ها از جمله موجوداتی هستند که در افسانه‌های قرون‌وسطی حضور داشته‌اند و از آنجا راه خود را به ژانر ترسناک بازکرده‌اند. از جمله فیلم‌های ترسناک مهمی که در دهه بیست ساخته و موردتوجه قرار گرفت، فیلم‌های خون‌آشامی بود.
امروزه هم فیلم‌های خون‌آشامی طرف‌داران خاص خود را دارند. ساب‌ژانر خون‌آشامی از جمله گونه‌هایی است که در سال‌های اخیر با ژانرهای دیگر ترکیب شده و فیلم‌های هنری جالبی مانند «تنها عشاق زنده می‌مانند» جیم جارموش یا اپیزود خون‌آشامی ویسکونتی در فیلم «پاریس دوستت دارم» را نتیجه داده‌اند.
فیلم‌های ترسناک طبیعی
فیلم‌های ترسناکی که در آن‌ها چیزی در طبیعت، آن موجود ترسناک ناشناخته است، در یک زیرمجموعه ژانریک جدا طبقه‌بندی می‌شوند. فیلمی مانند «نابودی» با بازی ناتالی پورتمن از جمله این فیلم‌هاست.
فیلم‌های ترسناک ماورا طبیعی
در فیلم‌های ترسناک ماورا طبیعی، یک عنصر فرازمینی عامل ایجاد ترس و دشمن اصلی قهرمان است. این موجود فراطبیعی می‌تواند روح، جن یا موجودی بیگانه و ناشناخته (مانند سریال «چیزهای عجیب») باشد. چنین فیلم‌هایی تسخیری هم خوانده می‌شوند. چراکه اغلب اوقات قهرمان در محدوده و یا به تسخیر نیروی ماورا طبیعی درمی‌آید. «جن‌گیر» یا «احضار» از جمله این فیلم‌ها هستند.
فیلم‌های ترسناک روان‌شناختی
فیلم‌های ترسناک روان‌شناختی، بیش از آنکه ترس را در فرم فیلم دخیل کنند، آن را درونی و ناملموس به تماشاگر منتقل می‌کنند. بسیاری از این فیلم‌ها شاید ظاهر ترسناک آن‌چنانی نداشته باشند، اما ذهن و روان تماشاگر را تا مدت‌ها بعد از تماشا درگیر می‌کنند. مانند فیلم‌های دیوید کراننرگ و یا «بازی‌های خنده‌دار» میشاییل هانکه.
فیلم‌های ترسناک عروسکی
این زیرمجموعه از یک مدل رمان الگوبرداری شده است. هرچند این ساب‌ژانر بسیار به فیلم‌های ترسناک طلسم و جادو شبیه است اما گاهاً در دسته‌ای جدا قرار داده می‌شود. در این فیلم‌ها ورود و حضور یک عروسک در خانواده همه چیز را خراب و یکی از اعضای خانواده را تسخیر می‌کند. «آنابل» یکی از محبوب‌ترین فیلم‌های ترسناک عروسکی است.
فیلم‌های ترسناک با محوریت طلسم و جادو
فیلم‌های ترسناکی که در آن‌ها طلسم شدن و یا جادو یا یک سنت مذهبی، فولکلور و خانوادگی، در برابر قهرمان فیلم قرار می‌گیرد، را در این دسته قرار می‌دهند. در سال‌های اخیر فیلم‌های ترسناک جالبی از این مدل ساخته شده است. مانند «آماده‌ای یا نه» یا «گم شو بیرون» و «میدسامر».
فیلم‌های ترسناک اسلشر
می‌توان اسلشرها را یکی از خشن‌ترین انواع فیلم ترسناک دانست. فیلم‌هایی که در آن‌ها دل‌وروده شخصیت‌ها بیرون می‌ریزد یا تکه‌تکه می‌شوند و یا آتش می‌گیرند. این فیلم‌ها پر از صحنه‌های خشن پر از خون و چندش‌آور است و هرکسی حاضر به تماشای این فیلم‌ها نیست. از جمله فیلم‌های اسلشر می‌توان به «شب جهنمی» و «تنها در تاریکی» اشاره کرد.
فیلم‌های ترسناک زامبی
مردگان از گور برمی‌خیزند، آن‌ها در برابر انسان می‌ایستند و سعی در تسخیر سرزمین زندگان دارند. بقیه را هم زامبی می‌کنند. زامبی‌ها از جمله عناصر فیلم ترسناک هستند که خودشان یک ساب‌ژانر مجزا را تشکیل داده‌اند. این فیلم‌ها عموماً در فضایی آخرالزمانی می‌گذرند. این ژانر در بازی‌های ویدئویی هم بسیار مورداستفاده قرار گرفته است. سریال «مردگان متحرک/ walking dead» از جمله مهم‌ترین آثار این دسته است.
فیلم‌های ترسناک کمدی
در سال‌های اخیر بسیاری از فیلمسازان سعی کرده‌اند فیلم‌های ترسناک را با ژانر کمدی ترکیب کنند که نمونه‌های جالبی هم به دست داده است. «فیلم ترسناک» از جمله اولین فیلم‌های این‌چنینی بود. از دیگر آثار ترسناک کمدی می‌توان به «آماده‌ای یا نه» اشاره کرد. هرچند میزان کمدی این فیلم‌ها با هم بسیار متفاوت است.
فیلم‌های ترسناک فانتزی
ژانر ترسناک در هالیوود جدید با ژانر علمی تخیلی بارها ترکیب شده و نتیجه فیلم‌های جالب و متفاوتی شده‌اند. ترکیب این فیلم‌ها با فیلم‌های علمی تخیلی باعث شد فضای کلیشه‌ای فیلم‌های ترسناک کمی در هم بشکند. «سویینی‌تاد: آرایشگر شیطانی خیابان فلیت» ساخته تیم برتون از جمله هارورهای فانتزی ویژه تاریخ سینما است.
تاریخچه ژانر وحشت
فیلم‌های ترسناک هم مانند فیلم‌های جنایی در ابتدای خودآگاهی خود، شدیداً ملهم از ادبیات و رمان‌های ترسناک بوده‌اند. شماری از بهترین فیلم‌های ترسناک تاریخ سینما از آثار نویسندگان مطرح رمان‌های ترسناک مانند استفن کینگ اقتباس شده است. اما بگذارید پیش از آن چند جمله مختصر درباره تاریخچه آثار ادبی ترسناک بگوییم. افسانه‌ها که عموماً بیانگر اتفاقات محیرالعقول بودند، اولین داستان‌های شفاهی ترسناک هستند اما داستان‌های ترسناک اولین‌بار در دوران یونان و روم باستان نوشته شده‌اند.
مثلاً در اساطیر یونان شخصیتی به نام «پرومتئوس» وجود دارد. شخصیتی از نژاد تایتان که در طراحی «فرانکشتاین» یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های ترسناک ادبیات و سینما تأثیر ویژه‌ای گذاشته است. نویسنده‌ای به نام مری شلی اولین‌بار «فرانکشتاین» را خلق کرد. جلوه دیگر داستان‌های ترسناک در ادبیات دوران گوتیک بازتاب می‌یابد. این سبک ادبی هم در اساس خود با تیرگی‌ها و دهشت‌های بشری سروکار دارد.
مری شلی یکی از مهم‌ترین نویسندگان رمان‌های ترسناک است. همان‌طور که گفتیم استفن کینگ هم نویسنده مهم دیگر این جریان است. فیلم‌هایی مانند «درخشش»، «کری»، «رستگاری در شاو شنگ» و «مسیر سبز» از آثار کینگ اقتباس شده‌اند. ادگار آلن‌پو از دیگر نویسندگان مهمی است که آثار ترسناک ویژه‌ای دارند. این نویسندگان افسانه‌های باستانی را با ادبیات سبک گوتیک ترکیب کردند.
برام استوکرز هم یکی از این نویسندگان است. او اولین رمان «دراکولا» را در سال ۱۸۹۷ به نگارش درآورد. این رمان زمینه ساخت همه فیلم‌های دراکولایی را فراهم کرد. «نوسفراتو: سمفونی وحشت» اولین فیلم دراکولایی است که توسط ویلیام مورنائو در سال ۱۹۲۲ ساخته شد.
ژانر ترسناک همان‌طور که سهمش از ادبیات را گرفت از دنیای تصویر هم بیش از همه تحت تأثیر فیلم‌های اکسپرسیونیستی قرار گرفت. اوج‌گیری و شکوه فیلم‌های اکسپرسیونیستی آلمانی در حوالی دهه بیست باعث شد عناصر مهمی مانند تصاویر پرکنتراست و نورپردازی‌های اغراق‌شده و عناصر مرموز و فضای رمزآلود راه خود را به فیلم‌های ترسناک باز کند. کمااینکه بعضی از مهم‌ترین فیلم‌های اکسپرسیونیستی آلمانی را می‌توان نمونه‌های اول فیلم‌های ترسناک دانست. مانند فیلم «فرانکشتاین» یا «مطب دکتر کالیگاری» و یا «نوسفراتو» که یکی از اولین خون‌آشام‌ها و دراکولاهای سینما است. مهاجرت فیلمسازان آلمانی به هالیوود در پی وقوع جنگ جهانی باعث شد اکسپرسیونیسم به هالیوود صادر شود و ژانر ترسناک، جنایی و تریلر را شدیداً ملهم از خود کند.
در دهه شصت که سینما سویه تئوریک هم پیدا کرده بود، تاریخش نگاشته می‌شد و متفکران به بحث‌های معناشناختی درباره آن می‌پرداختند، ژانرها به شکل خودآگاهانه‌ای طبقه‌بندی و مورد تحلیل قرار گرفته شد. در همین دوره ظهور پدیده‌ای به نام آلفرد هیچکاک و ساخته‌شدن فیلم مهم «روانی» در سال ۱۹۶۰، اتفاق مهمی را در ژانر وحشت رقم زد. این اولین‌باری بود که تماشاگر در سالن سینما قهرمان را به‌راستی از دست می‌داد و عمیقاً می‌ترسید.
فیلم‌های هیچکاک هرچند دقیقاً ترسناک نیستند اما بسیاری از عناصر فیلم‌های ترسناک مانند نحوه ایجاد تعلیق، استفاده از افکت‌های صوتی خاص و طراحی نیروی شر ناشناخته و ترسناک در روایت را پایه‌گذاری کرده‌اند. ضمن اینکه فیلم‌های هیچکاک اولین نمونه‌های فیلم‌هایی هستند که ترسی روان‌شناختی را مدنظر قرار می‌دهند.
«پرندگان» و «مارنی» از جمله فیلم‌هایی است که ترس را به شکل غریبی برای تماشاگر درونی و نهادینه می‌کند و زمینه ساخت آثاری مانند «درخشش» را فراهم می‌آورد.
سینمای وحشت در هالیوود جدید
ژانر ترسناک تا همین سال‌های گذشته چندان دچار تغییروتحول نشده بود. اما بعد از سال ۲۰۱۰ موج جدیدی از ساخت فیلم‌های ترسناک به راه افتاد. فیلم‌های ترسناکی که سعی می‌کردند الگوهای ثابت ژانریک را تغییر دهند و آن‌ها را فراتر ببرند. از جمله این تلاش‌ها و بدعت‌گذاری‌ها در ترکیب ژانر ترسناک با کمدی و علمی تخیلی به وجود آمد.
پیشرفته شدن تجهیزات و ورود تکنولوژی‌های نو به صنعت سینما هم تأثیر خودش را بر شکل بصری فیلم‌های ترسناک متأخر گذاشته است. «گم شو بیرون»، «یک مکان ساکت» یا «نفس نکش» از جمله فیلم‌های چند ژانری این‌چنینی است. فیلم‌هایی که با موضوع «دیپ وب» و به شکل مجازی و با وب‌کم در ژانر ترسناک ساخته می‌شوند هم، نمونه‌های جدیدتری از فیلم ترسناک هستند. ساخت چندگانه و ادامه بر فیلم‌های پرفروش ترسناک مانند «احضار»، «آنابل»، «اره» و «مقصد نهایی» از جمله اتفاقات قابل اشاره‌ای است که در هالیوود جدید برای ژانر وحشت روی داده است.
اما مهم‌ترین تحولی که ژانر وحشت در هالیوود جدید پیدا کرد، ثمره آشنایی فیلمسازان آمریکایی با سینمای ترسناک آسیای شرقی، خصوصاً ژاپن بود. سبک متفاوت فیلم‌های ترسناک ژاپنی دریچه جدیدی را به روی ژانر وحشت در هالیوود باز کرد. «خام» از جمله فیلم‌های این‌چنینی است.
مهم‌ترین کارگردان‌ها و فیلم‌های ترسناک در ژانر وحشت
هرچند کارگردانان مهمی از عناصر تعلیق‌آمیز و ترسناک در فیلم‌هایشان بهره می‌برند، اما کمتر کارگردانی عموم کارنامه کاری خود را با فیلم‌های ترسناک پرکرده است. مثلاً هیچکاک از جمله این کارگردانان است.
رومن پولانسکی هم فیلمساز دیگری است که دو فیلم ترسناک ساخته اما عناصر ترس در همه فیلم‌هایش یافت می‌شوند حتی در اقتباس از شکسپیر. «بچه رزمری» از جمله مهم‌ترین فیلم‌های ترسناک و بهترین‌های پولانسکی است.
در سوی دیگر، جان کارپنتر و رومرو کارگردان «شب مردگان زنده» از جمله کسانی هستند که فیلم‌های ترسناک زیادی ساخته‌اند.
«بی‌گناهان»، «روانی» و «پرندگان» از اولین فیلم‌های ترسناک خودآگاه و ژانریکی هستند که در تاریخ سینما ماندگار شده‌اند.
«جن‌گیر» نه‌تنها یکی از مهم‌ترین فیلم‌های دهه هفتاد و از محبوب‌ترین‌های کارگردانش یعنی ویلیام فردکین است که بی‌اغراق مهم‌ترین و مشهورترین فیلم ترسناک با محورت جن‌گیری هم هست که همه تاریخ ژانر ترسناک بعد از خود را تحت تأثیر قرار داده.
«ساسپریا» یک فیلم ترسناک دهه هفتادی دیگر است که درون‌مایه‌هایی فولکلور دارد و درباره آیین جادویی یک مدرسه رقص است. این فیلم در سال‌های گذشته هم یکبار بازسازی شد اما نسخه جدید موردتوجه قرار نگرفت.
«بیگانه» ریدلی اسکات یکی از ده فیلم برتر و پرتماشاگر ترسناک تاریخ سینماست و «کشتار با اره برقی در تگزاس» از آن فیلم‌های ترسناکی است که کلی فیلم دیگر از آن الهام گرفته‌اند.
ساخت فیلم «احضار» که از «جن‌گیر» الگوبرداری شده بود بعد از سال ۲۰۰۰ نام ژانر ترسناک را بار دیگر بر سر زبان‌ها انداخت. این فیلم طرف‌داران بسیاری پیدا کرد و دنباله‌های آن هم خیلی زود ساخته شدند و بازهم ورد توجه قرار گرفتند.
«پارانورمال اکتیویتی» و «کابوس خیابان الم» که یکی فیلمی مستندنما بود و قالبی رئالیستی داشت و دیگری یک فیلم فانتزی، از جمله تلاش‌های موفق برای ارائه فیلم ترسناکی متفاوت و نو بودند.
«دیگران» داستان یک مادر و دو فرزندش را دست‌مایه ساخت فیلمی ترسناک و روانکاوانه قرار داد و نیکول کیدمنش در یادها ماند.
«جیغ» یکی دیگر از مجموعه‌های موفق و پرتماشاگر ترسناک است که همیشه تماشاگران خود را داشته و «پروژه جادوگر بلر» یکی از فیلم‌های ترسناک متفاوت وآلترناتیوی است که تماشایش شدیداً توصیه می‌شود.
«میدسامر» با دست‌مایه قراردادن یک داستان آیینی و فولکلور تبدیل به یک فیلم زنانه و پررمزوراز می‌شود که هر تماشاگری را مسحور خود می‌کند. این فیلم هم یکی از خاص‌ترین فیلم‌های ترسناک متأخر است.
«بگذار فرد درست وارد شود» یک فیلم سوئدی خون‌آشامی متفاوت است. یک فیلم عاشقانه ترسناک که یک دختر خون‌آشام ۱۲ ساله و یک پسر آسیب‌پذیر نوجوان، قهرمانان آن هستند. «بگذار فرد درست وارد شود» از جمله فیلم‌های ستایش‌شده اروپایی هم هست که کارهای عجیب غریب و تازه‌ای با خون‌آشام‌ها می‌کند.
«بابا دوک» فیلمی به کارگردانی جنیفر کنت محصول سال ۲۰۱۴ است. نکته این فیلم در بازی روایی است که در ارتباط میان نیروی شر و شخصیت‌های اصلی به راه می‌اندازد. داستان درباره طلسم کتابی به نام بابا دوک است که در ابتدا به نظر می‌رسد می‌خواهد پسربچه را تسخیر کند اما در ادامه، ناگهان مادر با نیروی شر همراه می‌شود و در جبهه او قرار می‌گیرد.
ژانر وحشت در سینمای آسیای شرقی
سینمای آسیای شرقی از سال‌های دور، سبک‌های خاص خود را پرورانده است. انیمه‌های ژاپنی از جمله سبک‌های خاص سینمای شرق دور هستند. سینمای ترسناک کشورهای آسیای شرقی هم به همین شکل خاص و ویژه‌اند و ویژگی‌هایشان برای تماشاگران هالیوود چندان آشنا و مرسوم نیست. ریشه فیلم‌های ترسناک شرقی عموماً بر اساس افسانه‌های باستان ساخته شده‌اند و این اصلی‌ترین ویژگی متمایزکننده آن‌هاست.
استفاده از زنانی که ناگهان بدل به نیروی شرور می‌شوند، یکی دیگر از ویژگی‌های فیلم ترسناک خاور دور است. عموم این فیلم‌ها با محوریت تسخیر روح ساخته می‌شوند و هم کاراکتر تسخیرشده و هم نیروی تسخیرکننده، هر دو عامل ایجاد وحشت می‌شوند. این فیلم‌ها چندان خون و خونریزی ندارند و وحشتی روانکاوانه را القا می‌کنند و قهرمان را در فضاهایی ناشناخته و رعب‌آور به دام می‌اندازند. در این فیلم‌ها نیروی شر و منبع ترس در نهایت از بین نمی‌رود و شکست نمی‌خورد و برجای خود باقی می‌ماند و این قهرمانان سینمای هارور را در تعلیق و ناامیدی همیشگی قرار می‌دهد که در فیلم‌های هالیوودی یافت نمی‌شود.
فیلم‌های ترسناک شرقی اولین‌بار در دهه هشتاد و نود میلادی موردتوجه تماشاگران و فیلمسازان هالیوودی قرار گرفت. تا آنجا که هالیوود از کارگردانان شرقی فیلم‌های هارور مانند تاکا‌شی شیمیزو دعوت کرد تا الگوهایشان را به هالیوود بیاورند. فیلم‌هایی مانند «کینه» و یا «حلقه» که احتمالاً نام آن‌ها را شنیده‌اید از جمله آثاری هستند که متأثر از سینمای وحشت خاور دور ساخته شده‌اند.
از جمله مهم‌ترین فیلم‌های ترسناک آسیای شرقی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
«شاتر» محصول تایلند
«۲۳:۵۹» محصول سنگاپور و مالزی
«ریگور مورتیز» محصول چین
«دامپلینگ» محصول چین و هنگ‌کنگ
«آزمون بازیگری» محصول ژاپن
«من شیطان را دیدم» محصول کره
«قایم‌موشک» محصول کره
ژانر وحشت در سینمای ایران
ژانر وحشت در سینمای ایران هرگز موردتوجه نبوده است. فیلم‌های ترسناک در سینمای ایران بسیار نادرند. همان چند مورد محدودی هم که ساخته شده، چندان نتوانسته نظر مخاطب را جلب کند. یکی از دلایلش این است که حتی پیش از انقلاب و در سنت فیلمفارسی‌ها هم فیلم ترسناک زیادی نداریم و اصلاً ذائقه تماشاگر ایرانی برای دیدن فیلم‌های ترسناک تربیت نشده است. از طرف دیگر تا پیش از دهه نود، محدودیت تکنولوژی و امکانات و تجهیزات سینمایی دست کارگردانان را برای ساختن فیلم ترسناک می‌بست.
فیلم‌های ترسناک انگشت شماری که در فاصله سال‌های شصت تا هشتاد ساخته شده‌اند، از نظر تکنیکی و فنی فیلم‌های خوبی نیستند و یا آن‌قدر موضوعشان برای تماشاگر ایرانی نامأنوس بوده که آن‌ها را به خنده انداخته است. فریدون جیرانی از معدود کارگردانان ایرانی است که توجه خاصی به سینمای وحشت دارد. هرچند فیلم‌های ترسناک کمی ساخته است اما در فیلم‌هایش به‌وفور از عناصر ژانر ترسناک استفاده کرده و در پیش‌بردن روایت و تأثیرگذاری بر تماشاگر، از آن بهره جسته است.
در سال‌های اخیر تلاش بیشتری برای ساخت فیلم ترسناک شد. کارگردانان جوانی به سراغ موضوعات ترسناک رفتند اما فیلم‌هایشان به جز موارد معدودی موردتوجه قرار نگرفت. حتی در سریال‌سازی هم به سراغ ساخت آثار ترسناک رفتند اما نمونه‌هایی مانند «احضار» آن‌قدر ضعیف بودند که بیشتر صحنه‌هایش به شکل ویدئوهای خنده‌دار در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شد.
البته صداوسیما، در دهه هشتاد هم سعی کرد آثاری با تم مذهبی را به شکل ترسناک بسازد تا برای مخاطب در ایام مناسبتی هیجان‌انگیز باشد. سریال‌هایی مانند «اغما» و «او یک فرشته بود» از جمله سریال‌های ترسناک با درون‌مایه مذهبی بودند که در ماه‌های رمضان پخش می‌شد.
«طلسم» و «شب بیست و نهم» و «ساحره» از اولین نمونه‌های فیلم ترسناک بعد از انقلاب هستند که اولی یک داستان اساطیری را دست‌مایه خود قرار می‌داد، دومی که در سال ۶۷ ساخته شد، داستانی جنی را تعریف می‌کرد و «ساحره» با بازی ویشکا آسایش یک فیلم ترسناک عروسکی بود.
«اثیری» با بازی هانیه توسلی و «خوابگاه دختران» از جمله فیلم‌های ترسناک مهم دهه هشتاد بودند. دورانی که سعی ناموفقی برای ساخت فیلم‌های ترسناک شد. جالب است که در هر دوی این فیلم‌ها زنان نقش مهم و اصلی را برعهده داشتند.
«پارک‌وی» فیلم فریدون جیرانی از معدود فیلم‌های ترسناک اسلشری سینمای ایران است که در آن صحنه‌های خون و خونریزی و چندش‌آور زیادی به تصویر کشیده شده بود. صحنه‌هایی مانند ورم کردن و سیاه شدن و بو گرفتن جنازه مادر قهرمان، قطع شدن انگشتان دست، زدوخورد و خونریزی از جمله صحنه‌های این فیلم است که در نتیجه یک عشق دیوانه‌وار رقم می‌خورد و البته برای تماشاگر ایرانی چندان قابل‌درک نبود و «پارک‌وی» در نهایت چندان موردتوجه قرار نگرفت.
«پستچی سه بار در نمی‌زند» یکی دیگر از فیلم‌های ترسناکی است که در اواخر دهه هشتاد ساخته شد. این فیلم درباره خانه‌ای با اشباح سرگردان از نسل‌های مختلف تاریخ بود. البته جنبه‌های تاریخی فیلم بر جنبه‌های ترسناکش می‌چربید.
«آن شب» آخرین فیلم ترسناک مهم ایرانی است که در دو سال گذشته ساخته شده است. البته این فیلم در آمریکا تولید و فیلم‌برداری شده و تهیه‌کننده‌اش شهاب حسینی بود. این فیلم که در جشنواره فجر به نمایش درآمد، هنوز به اکران عمومی نرسیده است و موضوعش درباره طلسم یک تتوی مشترک است که زوجی را در یک هتل بین‌راهی محبوس می‌کند. این فیلم هم درون‌مایه‌هایی روان‌شناختی دارد و به گذشته کاراکترها و خاطراتشان نقب می‌زند.
«پوست» ساخته بهمن ارک، بهرام ارک هم یکی از فیلم‌های ترسناک جالبی است که در زیر دسته آثار ترسناک فولکلور قرار می‌گیرد. یکی از موفق‌ترین نمونه‌های فیلم ترسناک هنری که هم‌اکنون در اکران به سر می‌برد.
نکته جالبی که درباره ژانر ترسناک در سینمای ایران جالب‌توجه است، چند فیلمساز ایرانی هستند که در ایران نیستند اما فیلم ترسناک می‌سازند. آنا لیلی امینرپور از جمله این کارگردانان است که دو فیلم «دختری تنها در شب پیاده به خانه می‌رود» و «مونا لیزا و ماه خونی» را در کارنامه خود دارد که یکی فیلم ترسناک خون‌آشامی و دیگری درباره «قدرت‌های فراطبیعی» است. «دارودسته بد» فیلم ترسناک دیگر او درباره چند آدم‌خوار در یک شهر کوچک است که جیم کری و کیانو ریوز در آن نقش‌آفرینی می‌کنند.
بابک انوری کارگردان ایرانی دیگری است که فیلمی ترسناک با عنوان «زیر سایه» ساخته. فیلمی که عنصر ترسناکش را به زیبایی به تاریخ و سیاست وصل می‌کند و یک مادر و فرزند تنها را به‌عنوان قربانی در برابر آن قرار می‌دهد.
