چرا داریوش مهرجویی فیلمسازی تکرارنشدنی است؟
اختصاصی سلام سینما - الهام کوهی: داریوش مهرجویی یکی از برجستهترین فیلمسازان تاریخ سینمای ایران است که چند ویژگی کمیاب را همزمان داشت که او را از هنرمندان هم عصر و هم دوره خود ممتاز میکرد. او توانایی فوقالعادهای در اقتباس داشت و عمق فلسفی و نگاه انسانی و تلخ او به زندگی و روایت واقعیت، او را از فیلمسازان همدوره خود متمایز میکرد. جسارت او در بیان واقعیتها و نگاه انتقادی او به معضلات اجتماعی باعث شده بود که آثار او در هر دو دوره قبل و بعد از انقلاب ممنوعه شود اما با این وجود توانست در طول شش دهه فعالیت خود بیست و سه فیلم در ژانرهای مختلف بسازد.
بیشتر بخوانید:
میم و آن دیگران | ماندگارترین کاراکترهای سینمای داریوش مهرجویی
مهرجویی یکی از پیشگامان توجه به مسائل زنان بود و نگاه ویژهای به نقش زنان در بافت سنتی ایرانی داشت و در فیلمهایش همواره زنان در کانون توجه بودهاند. همچنین مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران همیشه جزو دغدغههای او در فیلمسازی بوده و به عنوان یک فیلمساز چند بعدی و تاثیرگذار که نقش بسیار فعالی در سینمای مدرن ایران دارد، شناخته میشود. اما اگر بخواهیم شاخصترین ویژگیهایی که او را از فیلمسازان هم دوره خود متمایز کرده نام ببریم چهار مورد زیر خواهد بود:
آغازگر سینمای اقتباسی ایران
هرچند قبل از فیلم سینمایی «گاو» به کارگردانی داریوش مهرجویی، فیلمهایی چون «شیرین و فرهاد»، «امیرارسلان نامدار» و «لیلی و مجنون» ساخته شده بودند اما به خاطر اینکه آثار یاد شده ساختار اقتباس حرفهای را رعایت نکرده بودند و بیشتر فیلمفارسیهایی با الهام آزاد از داستانهای کهن ادبی بودند به جرئت میتوان گفت اولین فیلم سینمایی اقتباسی حرفهای ایران که تا به امروز نیز بدون رقیب مانده است فیلم سینمایی «گاو» به کارگردانی مهرجویی است که منبع اقتباس آن، داستان کوتاه «گاو» از مجموعه داستان کوتاه «عزاداران بیل» غلامحسین ساعدی است.
فیلم سینمایی «گاو» علاوه بر اینکه در به تصویر درآوردن متن داستان به تصویر بسیار موفق بوده به خاطر پرداختن به معضلات اجتماعی چون تضاد سنت و مدرنیته، فروپاشی نظام اقتصادی روستا، شکنندگی جایگاه اجتماعی در جامعه سنتی (با مرگ یک گاو جایگاه مش حسن از بالاترین شخصیت روستا به پایینترین نقطه سقوط کرد)، اقتصاد تک محصولی جوامع روستایی، ترس از مدرنیته و خشونت جامعه سنتی را به خوبی به تصویر کشیده و هنوز هم پس از 56 سال بهترین نماد برای جوامع سنتی ایران و خاورمیانه و بهترین نمونه تاریخ اقتباس ادبی است که با وجود تغییرات دراماتیک برای تبدیل به نسخه تصویری به روح داستان ساعدی هم وفادار مانده است.
مهرجویی علاوه بر سینمایی «گاو»، فیلمهای «هامون»، «سارا»، «درخت گلابی»، «دایره مینا»، «اجارهنشینها»، «پری» و «مهمان مامان» را هم با اقتباس از داستانها و رمانهای مختلف ایرانی و خارجی ساخته است و میتوان او را به خاطر انتخاب جسورانه از آثار متنوع کلاسیک و مدرن و ایرانی و خارجی، ایرانیزه کردن کامل متن بدون خیانت به روح اثر، ایجاد تغییرات در پایان داستان و اقتباس بین فرهنگی موفق استاد مطلق اقتباس در سینمای ایران دانست.
آغازگر سینمای روانشناختی در ایران
قطعا مهرجویی با فیلمهایی چون «گاو»، «هامون»، «پری» و «سارا» مهمترین و تاثیرگذارترین بنیانگذار سینمای روانشناختی مدرن ایران است که مسائل روانشناختی چون جنون، شرم اجتماعی، اضطراب نیستی، سوگواری، اختگی اجتماعی، اضطراب و افسردگی، جستجوی معنا و بحرانهای درونی و ذهنی را با نگاهی فلسفی و لحنی مدرن وارد سینمای ایران کرد.
تنها فیلمساز چند سبکی در سینمای ایران
برخلاف بسیاری از کارگردانان که قلمرو و ژانر مشخصی دارند و صرفا در آن محدوده موفق هستند، مهرجویی یک فیلمساز چند سبکی بود که در طی فعالیت حرفهایش آثار ماندگاری در ژانرهای مختلف خلق کرد؛ از تراژدی روستایی و واقعگرایی «گاو» تا کمدی شهری «اجارهنشینها»، از فلسفه «هامون» تا خانوادهمحوری «لیلا» و «سارا»، از نقد اجتماعی تا فیلمهای شاعرانه و موزیکال و خانوادگی.
برای مهرجویی ژانر چهارچوب محدودکننده نبود بلکه نوعی قالب برای کشف جهانهای گوناگون بود که میتوانست به وسیلهی آن هربار حرف تازهای بزند و توجه او به ریشههای اجتماعی، شناخت عمیق از انسان، جسارت در داستانسازی و نگاه تجربی در ساخت فیلم، توانایی هدایت بازیگر و توانایی بینظیر در اقتباس باعث شد که در همه این ژانرها موفق باشد و آثارش با وجود تنوع ژانر و سبک، کیفیت نسبتا برابر و خلاقیت تحسینبرانگیزی داشته باشند.
وارد کردن نگاه فلسفی و اگزیستانسیالیسم به سینمای ایران
داریوش مهرجویی دانشآموخته فلسفه در دانشگاه کالیفرنیا لسآنجلس امریکا بود و همین پیشزمینه باعث نگاه فلسفی و اگزیستانسیالیست او به سینما شد. هامون نمونه کامل انسان اگزیستانسیالیست است که میان معنویت، فلسفه و زندگی گیر کرده و با بحران عشق، کار و خانواده روبهروست و از خود و جهان گریزان است و معنای زندگی را پیدا نمیکند. تاثیرپذیری مهرجویی از فیلسوفانی چون کامو و سارتر در آثار و شخصیتهای فیلمهایش که اغلب با ویژگیهایی چون بینظمی، بحران هویت، پرسشگری، یافتن معنا در سکوت، رها کردن خود، کاوش در حقیقت روابط و نقش سیستم در شکلگیری هویت انسان به نمایش درمیآید کاملا هویداست.
فرهنگ ایرانی- شرقی و خصوصیات اخلاقی مهرجویی در کنار این پیشزمینه فلسفی باعث شد که مهرجویی نگاهی چندمنبعی و چند لایه داشته باشد و فلسفه را با نگاهی عرفانی، اجتماعی- اخلاقی، روانکاوانه و انسانگرایانه و به شکل مردمپسند و قابل فهم در فیلمهایش به تصویر بکشد و همین باعث شد که فیلمهایش فراتر از زمان خود و ماندگار شوند.
به عنوان سخن پایانی میتوان گفت که مهرجویی به عنوان یکی از پایهگذاران سینمای مدرن ایران در طول 55 سال فعالیت حرفهای خود چندین بار سینمای ایران را دگرگون کرد و بیشترین تاثیر را در سینمای ایران داشت.