معرفی بزرگترین جشنواره فیلم مستند در دنیا/ «ایدفا» چگونه پیشگام شد
«ما روی فرش قرمز آنجلینا جولی نداریم، در حقیقت ما حتی فرش قرمزی هم نداریم، جشنواره فیلم مستند آمستردام این مدلی نیست.» این جمله را الی درکس بنیانگذار جشنواره جهانی فیلم مستند آمستردام موسوم به «ایدفا» در سال ۲۰۱۷ درباره فستیوالی گفت که نخستین بار در اواخر دهه ۸۰ میلادی با الهام از جشنواره پر زرق و برق جنوب فرانسه موسوم به «کن» بنیان گذاشته شد؛ جشنواره ای که خیلی زود توانست بسیاری از نام های بزرگ و همچنین استعدادهای نوظهور عرصه مستند را به خود جذب کند.
جشنواره جهانی فیلم مستند آمستردام با نام اختصاری «ایدفا» بزرگترین جشنواره فیلم مستند در سراسر جهان شناخته می شود که از سال ۱۹۸۸ به صورت سالانه در شهر آمستردام هلند برگزار می شود. این جشنواره محل نمایش آثار مستند قابل فهم، خلاقه و بدیع و آثاری که بینش های جدیدی به جامعه ارائه می دهند، است.
هر ساله در طول ۱۲ روز برگزاری جشنواره مستند آمستردام بیش از ۳۰۰ فیلم مستند به نمایش گذاشته می شود و افزون بر ۲۵۰ هزار بلیت به فروش می رسد و در این مدتِ کمتر از ۲ هفته برگزاری جشنواره، شهر آمستردام از بیش از سه هزار مهمان استقبال می کند.
اما ایده شکل گیری این جشنواره نخستین بار از کجا آمد؟
الی درکس (Ally Derks) بنیانگذار جشنواره درباره ایده شکل گیری جشنواره چنین گفته است: «مدت ها پیش از شکل گیری جشنواره، برای خودم یک ایده داشتم و آن این بود که چرا یک جشنواره کن برای فیلم های مستند نداشته باشیم! چرا جشنواره کن فقط برای فیلم های داستانی است؟ همواره به این فکر می کردم که باید مکانی در دنیا وجود داشته باشد که مستندسازان گرد هم بیایند و داستان هایشان را با هم و با مخاطبان به اشتراک بگذارند و به نظرم آمستردام مکانی فوق العاده برای این ایده بود.»
درکس پیش از ایجاد این جشنواره، برای یک جشنواره دیگر که در عرصه فیلم و ویدیوی آموزشی فعالیت داشت کار می کرد؛ جشنواره ای که به گفته درکس از دهه ۶۰ میلادی به جا مانده بود و همه چیز از انیمیشن و فیلم های کوتاه گرفته تا فیلم های بلند مستند و داستانی را نشان می‌داد و به گفته او تقریبا هیچ مخاطبی هم نداشت.
درکس در این باره گفته است: «به یاد دارم یک نفر از اعضای هیات داوران آن جشنواره از فوق العاده بودن فیلم های مستند حاضر در جشنواره به من گفت و از این که کسی به تماشای این فیلم های مستند نمی نشیند اظهار تاسف کرد. آنجا بود که برای اولین بار تصمیم گرفتم ایده ای را که مدت ها در ذهن داشتم، عملی کنم و با خودم گفتم چرا یک جشنواره فیلم مستند در کشور خودمان هلند نداشته باشیم. ما هلندی ها می توانیم بگوییم سینماگری که فیلم های بلند سینمایی خوب بسازد نداریم. راستش را بخواهید من همیشه گفته ام آنتوان چخوف در هلند به دنیا نیامده است. (اشاره به نبود داستانسرای بزرگی مثل چخوف در این کشور دارد) اما در کار مستند واقعا خوب هستیم. این موضوع قدری به ژن یا دی‌ان‌ای ما برمی گردد.»
نخستین دوره
در نخستین دوره جشنواره برنامه ای رقابتی وجود داشت که شامل ۵۰ فیلم بود اما نکته جالب و عجیب اولین دوره جشنواره به هیات داوران آن برمی گردد.
الی درکس بنیانگذار جشنواره گویا به خیلی چیزها از جمله مقررات و آیین نامه جشنواره و مدت زمان برگزاری آن چندان فکر نکرده بود. او خودش درباره این سهل انگاری گفته است: «هیات داوران می بایست در عرض یک هفته همه آن حدودا ۵۰ فیلم را که گذاشته بودیم نگاه می کردند؛ اقدامی که خیلی ترسناک به نظر می رسید اما اتفاق بامزه این بود که من مقررات و دستورالعملی برای هیات داوران ننوشته بودم. وقتی فردریک وایزمن مستندساز شهیر آمریکایی که رییس هیات آن سال بود دو مستند را به عنوان برنده جایزه اصلی به من اعلام کرد، متوجه شدم اصلا آیین نامه ای برای هیات داوران ننوشته ام جالب این بود که من حتی به این موضوع فکر هم نکرده بودم.»
بدین ترتیب در نخستین دوره جشنواره، جایزه اصلی به طور مشترک به ۲ مستند بلند «مکان تولد نامعلوم» ساخته کارین جانگر از هلند و «جزیره ها» ساخته روبن گوورکیانتس از شوروی رسید. پس از این اتفاق دیگر هیچ گاه جایزه اصلی جشنواره که به بهترین فیلم مستند بلند اهدا می شود به ۲ اثر تعلق نگرفته است.
سال های نخستین
از اتفاقات مهم تاریخ جشنواره می توان به برنامه مرور و بازنگری سینمای شوروی در سال های ابتدایی شکل گیری جشنواره اشاره کرد؛ سال هایی که همزمان با دوره گلاسنوست و پرسترویکا بود. (گلاسنوست و پرسترویکا اصطلاحات روسی هستند که به یک سری اصلاحات گورباچوف در اواخر دوران حکومت شوروی گفته می شود.)
ایدفا در آن سال ها به محل پخش فیلم هایی از کشور شوروی تبدیل شده بود؛ فیلم هایی که پیش از آن هرگز در جایی به نمایش درنیامده بودند.
بنیانگذار جشنواره از این دوره به عنوان دوست داشتنی ترین تجربه کاریش در مدت ۳۰ سال ریاست ایدفا یاد کرده است. او از آن سال ها چنین سخن به میان آورده است: «فیلمسازان می آمدند و همه آن فیلم هایی را که سال ها در محاق به سر می بردند با خود می آوردند و ما هم آن ها را بدون آن که بدانیم درباره چیست در موزه فیلم به همراه ترجمه همزمان نمایش می دادیم. یک تجربه عالی و باور نکردنی هیچکدام از آن فیلم ها پیش از آن در جایی به نمایش در نیامده بودند.»
شاید برای آن که بدانیم ایدفا در این مدت نزدیک به ۳۰ سال چه رشدی کرده است مقایسه تعداد بلیت های فروخته شده در سال نخست که تنها ۲ هزار بلیت بود با سال های اخیر که سالانه به بیش از ۲۵۰ هزار بلیت_ رقمی حیرت انگیز برای یک جشنواره مستند_ رسیده است، کفایت می کند.
روسای جشنواره
الی درکس بنیانگذار جشنواره از سال ۱۹۸۸ تا سال ۲۰۱۷ ریاست این جشنواره را بر عهده داشت. پس از کناره گیری وی از این سمت که با رفتنش به جشنواره برلین همراه بود، باربارا ویز به عنوان مدیر موقت جانشین او شد. در سال ۲۰۱۸ عروه النیربیه کارگردان و تهیه کننده سوری به عنوان رییس جدید جشنواره برگزیده شد. وی هم اکنون عهده دار این مسئولیت است.
جوایز و برنامه های ایدفا
جشنواره جهانی فیلم مستند آمستردام دارای چندین بخش رقابتی و غیررقابتی است. مهم ترین قسمت جشنواره، بخش مسابقه فیلم های مستند بلند است که در آن آثار مستند با زمانی بیش از ۷۰ دقیقه برای جایزه ۱۵ هزار یورویی به رقابت می پردازند. این جایزه که با عنوان جایزه یوریس ایونس شناخته می شود به افتخار یوریس ایونز مستندساز بزرگ هلندی نامگذاری شده است. این جایزه را تاکنون فیلمسازانی از کشورهایی مانند آمریکا، بلژیک، آلمان، هلند، روسیه و اسپانیا بدست آورده اند.
بخش دیگر شامل فیلم های مستند نیمه بلند بین ۴۰ تا ۷۰ دقیقه است. شرکت کنندگان در این بخش در پی جایزه ۱۰ هزار یورویی جشنواره هستند.
در بخش فیلم های مستند کوتاه نیز آثار مستند کوتاه کم تر از ۴۰ دقیقه با هم به رقابت می پردازند، جایزه این بخش برابر با ۵ هزار یورو است.
از دیگر قسمت های رقابتی جشنواره و جوایز مربوط به آن می توان به این موارد اشاره کرد:
بخش مستند اولی ها که برگزیده آن جایزه ۱۰ هزار یورویی را با خود به خانه می برد.
یکی دیگر از قسمت های مورد توجه جشنواره بخش بهترین فیلم مستند دانشجویی است که شامل آثار مستند دانشجویان از آکادمی های سراسر جهان است. برگزیده این بخش جایزه ای به ارزش ۵ هزار یورو دریافت می کند.
بخش فیلم های مستند محصول هلند نیز یکی دیگر از بخش های جشنواره است که عمر بسیار کوتاهی دارد و از سال ۲۰۰۹ به جشنواره اضافه شده است، در این بخش به بهترین مستند هلندی جایزه ای به ارزش ۷ هزار یورو تعلق می گیرد.
جایزه مخاطبان ایدفا برای بهترین فیلم مستند به انتخاب مردم نیز از دیگر جوایز بخش رقابتی جشنواره است که ارزشی برابر ۵ هزار یورو دارد.
در انتها باید به جایزه حقوق بشر آمستردام نیز اشاره کرد این جایزه به فیلمی تعلق می گیرد که به بهترین نحو موضوع حقوق بشر را به تصویر بکشد. ارزش این جایزه معادل ۲۵ هزار یورو است.
جشنواره فیلم آمستردام همچنین هرساله بخش های غیررقابتی متنوع و یک سری برنامه های معمول که به صورت منظم برگزار می شود، دارد. از مهم ترین آنها می توان به این برنامه ها اشاره کرد:
برنامه استادان: در این برنامه جشنواره به ارائه آخرین فیلم های مستند ساخته شده توسط مستندسازان مولف می پردازد.
برنامه بهترین های جشنواره: در این بخش فیلم های تاثیرگذار از دیگر جشنواره های مهم دنیا به نمایش گذاشته می شود.
پانوراما: ویژه آثار مستند از سراسر جهان که از لحاظ فرم و انتخاب موضوع تفکر برانگیز باشند.
پاراداکس: آثار انتخاب شده در این بخش چیزی فراتر از مستندسازی رایج است. آثار این بخش در مرز میان فیلم و هنر، واقعیت و خیال و روایت و طراحی جای دارند.
موسیقی مستند: در این جا تماشاگران شاهد پخش فیلم با همراهی اجرای موسیقی زنده هستند که لذتی وصف ناشدنی برای مخاطبان است.
در کنار این برنامه ها جشنواره ویژه برنامه هایی نیز هرساله تدارک می بیند؛ برنامه هایی که بیشتر با تمرکز بر جنبه هایی مانند طراحی صدا، تدوین و فیلمبرداری یا یک تم مورد بحث و یا بازبینی آثار یک مستندساز است.
جشنواره مستند آمستردام همچنین صندوق حمایت و پشتیبانی مالی برای کمک به مستندسازان دنیا تشکیل داده است. از میان کشورهایی که تاکنون از این صندوق استفاده کرده اند می توان به روسیه، چین، هند، ایران، آرژانتین، آفریقا، برزیل، پاکستان و ونزوئلا اشاره کرد. این صندوق به یاد یان فرایمن مستندساز منتقد هلندی «یان فرایمن فوند» نامیده می شود.
این صندوق بخش های مختلفی دارد که از میان آنها می توان به کمک برای مرحله تحقیق و نوشتن فیلمنامه، حمایت برای مرحله تولید و پس از تولید، پشتیبانی از کارگاه های آموزشی و جشنواره های نو بنیاد در کشورهای گوناگون اشاره کرد. در این بنیاد به مستندسازان برای بخش تحقیق و نوشتن فیلمنامه حداکثر ۴ هزار یورو، برای مرحله تولید و پس از تولید حداکثر ۱۵ هزار یورو و برای پشتیبانی از کارگاه های آموزشی و جشنواره های نو بنیاد نیز حداکثر ۱۵ هزار یورو داده می شود.
کریس هگدوس یکی از مستندسازان مطرح جهان روزی درباره جشنواره جهانی فیلم مستند آمستردام چنین گفته بود: «ایدفا نخستین جشنواره بین المللی بود که به طور انحصاری به فیلم های مستند اختصاص داده شد. رویدادی پیشگام که از مستندهای سینمایی، در دنیایی که گمان می شد آثار مستند فقط به درد برنامه‌های تلویزیونی آموزشی می‌خورند، حمایت کرد. جشنواره جهانی فیلم مستند آمستردام به مخاطبان نشان داد که داستان‌گویی در آثار مستند می‌تواند به اندازه هر فیلم داستانی یا هالیوودی، گیرا، تفکربرانگیز و سرگرم‌کننده باشد.»