ابلق

محسن سلیمانی فاخر /فیلم  ابلق نگاهی جامعه شناسی به دو پدیده تضاد طبقاتی  و تعرض جنسی  دارد و از  بی‌عدالتی  می گوید، وقتی می‌داند قضاوت عادلانه‌ای در کار نیست.فیلم  «ابلق» باردیگر اتهامات تجاوز جنسی، را با این پرسش نمایان می کند که چرا  آسیب دیدگان لب بر دهان می گزند  و  فیلمسازخود پاسخی عیان می دهد: شرم،  ترس از انتقام و این باور عمومی که خود آنان مقصر تحریک متجاوز بوده‌اند،  از دلایلی که راحله را مجاب می کند تا تهدید یا آزار  مرد متجاوز را  زودتر  فاش نکند  .

هر چند  زن ابلق  دلایل خودش را برای سخن  نگفتن دارد، اما از منظر جامعه شناختی، به دلایل فرهنگی و اجتماعی  منطقه  حاشیه ای مرتبط است که فقر اقتصادی و فرهنگی بیداد می کند ، فقری که در آن  بافت و محیط اجتناب ناپذیر است ،

« راحله» فشارروحی  را برای برای حفاظت از  زندگی و آبروداری اش متحمل می شود  ،او و دیگر زنان همجوارش  می دانند که   گزارش دادن «جلال» ها  دردی را دوا کند. چیزی که فیلمساز با چالش های  متعددی که در زندگی  کاراکتر زن مترتب  می  کند را به همین پاسخ سوق می دهد  : برای او قربانی به عنوان قربانی ، مهم است که چه‌کاری را می‌تواند تصور  کند و چه‌کاری را نمی‌تواند حتی به آن فکر کند .تراژدی عمیق  درجامعه ی  فیلم  در این است که  حاضران هم انتظار ندارند قربانی مورد آزار قرار گرفته   وتهدید شده‌، آن را عیان کند،  انها کتمان کردن را معادل امر و تصمیمی  قهرمانانه می دانند.

در سکانسی که زنان فضا را برای همدردی و  همذات پنداری مهیا می بیننداز نادیده گرفتن تجربه‌های بس پرشماری   شکوه می  کنند  که در حرف آنان تردید شده، یا باور نشده‌اند، یا انکار شده‌اند، یا  اذهان عمومی قضاوت ناعادلانه‌ای با آنان کرده و یا کسانی که مورد اعتمادشان  هستند توصیه کرده‌اند که برای حفظ «آبرو » و مصلحت لازم است دم برنیاورند.

راحله فیلم ابلق و دیگر زنان آن مخمصه، در  میانه گرداب تناقضاتی‌اند از سفیدی و سیاهی  که مواضع  اجتماعی و حتی  غیرت  نیمه خاموش مردان همچون «علی» را بی‌اثر می‌کند.

اسف ناک ترین  پیامد قربانیان تجاوز،  رانده شدن از اجتماع  است و فیلمساز به خوبی بر آن صحه می گذارد . در اذهان  عامه، «زن پس از تجاوز، کالای صدمه دیده ای است که از جامعه اخراج شده است  و جایی برای رفتن ندارد»واقعیت تلخ تر این است که مردان به جای آنکه حامی و  پشتیبان قربانـی بـرای گذر سریع تـر و صحیح تـر وی از مراحل بهبـودی و  تجدیـد ساختـار جسمی ـ روانی باشند، با بینش و نگرش خاص، ناعادلانه و غیر  منطقی، رفتار می کنند.

 نگاه همه مردان ابلق از شوهر و پدر شوهر  زن مورد تعرض تا مرد بیمار ویلچر نشین و دیگرمردان و زنان  ماجرا  از این  رویکرد مصلحت  اندیشی خود ساخته پیروی می کند  . آنها در کنار وقوف بر  واقعیت  مایلند راحله  را سهل انگار، بی اراده، خیانت کار، اغواگر و ضعیف  به شمار آورند.

فرهنگ حاکم بر جامعه ی فیلم  است که  زنان   مورد تعدی از ترس به خطر افتادن عزت و فروپاشی خانواده  و قتل  ناموسی شکایت نمیکنند و نماینده آنان  حتی وقتی در موقعیتی اجباری تصمیم به  افشا می گیرد در نهایت دیگران و نگاه های پیرامون از او می خواهند که خموش  بماند و انکار کند و چنین زنی باز هم می خواهد حامی هم جنس خود شود .

.از نظر جامعه شناسان برخی سوء رفتارها در  این خصوص به اندازه تمدن انسان سابقه دارد .در درام پرابلماتیک فیلمساز ،  جامعه حاشیه نشینی که در فاصله ای  قابل دید «تضاد طبقاتی»  ،صدای فقر و  سلطنت نشینی را کودکان و زنان را ممتزج می کند  از زندگی آنومیک  و غیر  عادی  و روابطی که براساس دویدن برای زنده ماندن است حکایت می کندو طبعا در  چنین ظرفی نمی توان شرایط نرمال رصد کرد

در این  میان که زن و کودک برای بقا پابه  به پای مردان  کار می کنند ، ارضا نیاز های انسانی کمرنگ است  لذا آن کس که  قدری قدش بلند باشد فضا را برای سواستفاده مهیا می بابد  تا از فقر  در  جامعه طبقاتی  -حتی در چنین جامعه ای  -بهره برد. جلیل بی وجدان سادیستی  است  که از خشونت بیش از حد در تراژدی پنهان و اشکار استفاده می‌کند تا لذت  خود را فروبنشانند و هر چه قربانی آشناتر باشد، امکان بهره گیری بیشتر  است.

پایه وعلت اصلی این بحرانهای دلخراش  وخوفناک در جامعه  در پی فقر و تضاد طبقاتی  است  که پیامد آن تجاوز  و  محرومیت های جنسی، بیکاری، عقده های روحی و روانی… است. به زعم  « رابرت  مرتون»  ،« هرگاه بین هدف و وسیله رسیدن به آن فاصله ای بیفتد جرم به وقوع  خواهد پیوست»هیچ پدیده ای در جامعه یک مرتبه به وجود نمی آید و آنی نیز از  میان نمی رود، زیرا در وقوع پدیده های اجتماعی عوامل فراوانی دخیل هستند و  از یک علت خاص ناشی نمی شوند»

نرگس آبیار ابایی ندارد از نتیجه نرسیدن  مقاومت قهرمان در برابر جهان بی‌رحم و شکست‌ناپذیر  جهان پیرامون  ،چرا که  شخصیت‌های دورنگ، در عین اینکه سفیدند، سیاه هم هستند . انها غیر قابل پیش  بینی اند ،همان‌قدر که خشن هستند ، انسان‌هایی مهربان ، منفعت طلب و  پر  اشتباهند که روز گارشان همین است یکی پس از دیگری در دام خواهند افتاد  .شکار بعدی جلال قطعا بابت حق سکوتی است که او  دختر- دوست راحله – را  با  پسر مورد علاقه اش  رصد کرده است.

 با همه نمایش های  تلخی جامعه نگر ابیار ،  او را  نیز همسو با همان  نگاه مردم جهت داده است . در  سکانس ازخودگذشتگی  راحله،  دکوپاژش را بر اساس اهمیت  به دیگران و محیط معطوف میکند  ،  زن  را نادیده می گیرد و چون  می خواهد تاویل های فراوانی  در لانگ‌شات  ها با   بنرهای تبلیغاتی  نشان دهد  و  در کلوزآپ  واکنش ها ی اطراف  را  برجسته  کند  ، به دنبال پیام سیاسی  و عرفی است  و راحله را فراموش می کند مانند  فراموشی حاکمیت و رها کردن فقر و پاسخ مسئله ها. اینکه در سینمای ایران  فیلمساز پس از پایان درام دنبال نتیجه و معنا دهی می گردد نوبر است و ابلق  هم همین است.

ابلق نرگس آبیار فیلمِ زنانه‌ای است که سراسر زنانگی را به سخره می‌گیرد. سکانسی که دیگر زنان محله دور راحله نشسته‌اند و با او همدردی می‌کنند و یک به یک حسادت در این سمپاتیِ مصنوعی آشکار می‌شود، یکی از بدترین گرایشاتی است که می‌توان به زن و جایگاه اجتماعی‌اش در جامعه داشت. مسئله من با سینمای آبیار از جایی شروع می‌شود که مدیوم سینما را با ادبیات و رمان تلفیق می‌کند. سینمایی که آبیار در «ابلق» می‌سازد، سر و شکل سینماتیک دارد اما حرف سینمایی نمی‌زند. پیرنگ فیلم‌نامه دارای سه ضلع: علی،هوتن شکیبا، جلال، بهرام رادان و راحله، الناز شاکردوست، است. اولین پرسشی که به وجود می‌آید آن است که چرا تماشاگر/مخاطب باید با راحله: منفعلِ جذابِ متعهد، همذات پنداری کند؟ پاسخ آن قطعا نزد هر بیننده‌ای متفاوت است اما بر اساس تجربه و فیزیک سینما راحله ابدا نمی‌تواند یک قهرمان زن جنگجو باشد.

مردانگی

فیلم با یک کتک کاری آغاز می‌شود. علی در حال زدن راحله است و ما بلافاصله عُلقه موجود میان آن دو را می‌بینیم. فیلم‌ساز شروع خوبی دارد اما در ادامه با برداشت‌هایی از آن محله ثابت می‌کند دغدغه‌اش خانواده نیست و ما قرار است با فیلمی رو به رو شویم که بلند بلند شعار اشتباهی می‌دهد. علی نمونه خوبی از مردانی که شدیدا کمبود محبت دارند و زود از کوره در می‌روند، نیست؛ بلکه او شیری است که تنها غریدن را یاد گرفته. این غرش نه از جاهلیت مردان در جوامع سطحی کشور آمده است نه توانایی به تصویر کشیدن آن جاهلیت را در رحیم، مهران احمدی، به شکلی دیگر دارد. هنگامی که رحیم با راحله صحبت می‌کند و بعد به لابه‌های شهلا می‌رسد و همه چیز سطحی ختم به خیر می‌شود ما کوچک‌ترین گرایشی از جنبش «می تو me too» نمی‌بینیم بلکه عملا فیلم در حال تبلیغ آن است که اگر به شما تجاوز شد برای حفظ آبروی خود و دیگران سکوت کنید. باور دارم که دیگر زوج شاکردوست و شکیبا جای کار ندارد و چهره این دو کنار همدیگر تنها قاب پرکن خوبی است. واکنش علی بعد از ماست مالی موضوع از سوی راحله بسیار خفقان‌آور است و همچنین کفتر بازی علی هیچ ربطی به این فیلم پیدا نمی‌کند. فیلم ناتوان در ساخت شخصیت برای سینما است؛ همچنین روی کاغذ هم شخصیت را نساخته. جلال و علی باید نمونه کاملی از مردهای ایرانی باشند که یک زن را به فوران می‌رسانند. جلال، با آن همه هوس پنهانی که فیلم‌ساز ساخته، آن‌قدر عجیب است که با دیدن خون بر دستان راحله معرکه را خالی می‌کند؛ عجیب‌تر علی است که پس از ماست مالی راحله سربه‌راه می‌شود. فیلم نه زن درست و حسابی می‌سازد و نه تعریف بیرونی و درونی درستی از مرد ایرانی دارد.

سکوت

فیروزه، شادی‌ کرم‌رودی، به هیچ وجه نماینده دختری امروزی که درحاشیه یک کلانشهر زندگی می‌کند و از همسر پدرش متنفر است، نیست. حتی وقتی او ماجرای راحله و جلال را منکر می‌شود، به خاطر آن‌که جلال او را با پسر هم محله‌شان دیده است، شمایل درستی از او نمی‌بینیم. تماشاگر/مخاطب چه حسی نسبت به عمل فیروزه پیدا می‌کند. فیلم حس نمی‌سازد بلکه با احساسات جریحه‌دار شده جامعه بازی می‌کند. موضوع فیلم‌نامه جذاب و بحث برانگیز است اما فیلم این موضوع را نه تنها یک‌قدم به جلو نمی‌برد بلکه به طور ناخواسته زنان جامعه را به سکوت دعوت کرده. ممکن است فیلم برای خارجی‌ها عجیب باشد اما از نظر اجتماعی و زیسته نمی‌تواند تعریفی از جامعه باشد. فیروزه سکوت می‌کند چون نفعش در آن است. راحله سکوت می‌کند چون علاوه بر نفع خود نفع دیگران هم در نظر آورده؛ این ابدا ایثار و از خودگذشتگی نیست. مظلوم، ظالم ساز است. فیلم زنان جامعه را به مظلومیت دعوت می‌کند و این بسیار خطرناک است. همواره معتقدم که زن و آداب زیستن اجتماعی او نشانه فرهنگ آن جامعه است. تنها زن است که می‌تواند یک مرد را پرورش دهد. «ابلق» زنانگی اش را با برداشتن روسری در خط تاریک افتاده روی بالشت‌ها، رفتن به آرایشگاه زنانه، خاله زنک بازی‌، ترسیدن از موش، و... نشان می‌دهد و هیچ حرفی از اهداف زنانه نمی‌زند؛ حتی نشان نمی‌دهد که این زن‌ها می‌توانستند اهدافی برای خود داشته باشند. همان اندازه که فیلم خوب شروع می‌شود بی‌نهایت بد به پایان می‌رسد. کات شدن آن محله به خانه موش‌ها نه قیاس سینمایی ساخته و نه یک پایان بندی درخور ارائه داده است. «ابلق» نشانه‌ای از خفقان زنان در جامعه‌ای مستاصل است که تبدیل به کاریکاتوری از زنان آن جامعه شده است.

نویسنده: علی رفیعی وردنجانی